Rənglərin fizikası

🌈  Rənglərin Fizikası

Gözlərimizlə gördüyümüz hər şeyin rəngli olduğunu düşünürük. Gölün maviliyi, ağacların yaşıllığı, göy qurşağının parıltısı... Amma əslində rənglər obyektiv olaraq mövcud deyil. Rəng — sadəcə beynimizin işıqla bağlı aldığı siqnalı emal etməsidir. Bu məqalədə rənglərin fiziki, fizioloji və psixoloji əsaslarını sadə dillə izah edəcəyik.

Rəng nədir?

Rəng — elektromaqnit spektrinin görünən hissəsindəki işıq dalğalarının dalğa uzunluğuna uyğun olaraq insan gözünün verdiyi reaksiyadır.

Rənglər və onun  dalğa uzunluğu (nm)

Bənövşəyi 380–450

Mavi 450–495

Yaşıl 495–570

Sarı 570–590

Narıncı 590–620

Qırmızı 620–750

Sadəcə bu dar aralıqdakı dalğalar bizim üçün “rəng”dir. Halbuki digər canlılar (məsələn, arılar və ilanlar) bizim görə bilmədiyimiz ultrabənövşəyi və infraqırmızı işıqları da görür.

Maddələrin rəngi haradan gəlir?

Bir cismin rəngi onun işığı udma və əks etdirmə xüsusiyyətlərindən asılıdır.

Məsələn: Yaşıl yarpaq qırmızı və mavi işığı udur, yaşıl isə əks olunur.

Qara cisim bütün rəngləri udur – buna görə daha çox qızır.

Ağ cisim bütün rəngləri əks etdirir – buna görə sərin qalır.

Rənglər qarışanda nə baş verir?

İki növ rəng qarışması var:

🔹 Aditiv qarışma (işıqla):

Qırmızı + Yaşıl = Sarı

Qırmızı + Mavi = Bənövşəyi

Bütün rənglər birlikdə = Ağ

🔹 Subtraktiv qarışma (boya ilə):

Siyan + Sarı = Yaşıl

Siyan + Magenta = Bənövşəyi

Bütün boyalar birlikdə = Qara

Maraqlı Faktlar:

Göy qurşağında rənglər suda işığın sınması və dispersiyası nəticəsində yaranır.

“Rəng korluğu” – bəzi insanların konus hüceyrələri düzgün işləmədiyi üçün bəzi rəngləri seçə bilməməsi halıdır.

“Mavi” adlandırdığımız rəng qədim dillərdə mövcud deyildi – bəzi mədəniyyətlər mavi ilə yaşılı fərqləndirmirdi.

Mərcan riflərində bəzi balıqlar 4 və ya daha çox rəng reseptoru ilə daha geniş spektrdə rəng görə bilir.

Fizikanın cavabı:

Rəng əslində enerji daşıyan fotonların dalğa uzunluğu ilə əlaqəlidir. Məsələn:

Qırmızı işıq = ~1.65 eV enerji

Bənövşəyi işıq = ~3.26 eV enerji

Yəni rənglər — enerjinin gözümüzdəki “dilidir”.

Nəticə

Rənglər yalnız gözlərimizin və beynimizin işıqla oynadığı oyunun nəticəsidir. Yəni, sən göyü mavi görürsən, çünki beynin onu belə qəbul etməyə öyrəşib. Fizikada isə “rəng” yalnız bir dalğa uzunluğudur.

Kvant teleportasiyası

---

🧠 Kvant Teleportasiyası: Elm və Fantastikanın Kəsişdiyi Nöqtə

"Teleportasiya" dedikdə bir çoxumuzun ağlına fantastik filmlər gəlir. Amma fizikada bu anlayış tamamilə real və sübut edilmiş bir kvant fenomenidir. Əşyaları və ya insanları bir yerdən başqa yerə "maddə ilə birlikdə" ötürmək  mümkün olmasa da, kvant teleportasiyası məlumat ötürülməsi üçün inqilabi bir üsuldur.

---

Kvant Teleportasiya Nədir?

Kvant teleportasiya — bir kvant hissəciyinin tam kvant vəziyyətinin (informasiya olaraq) başqa bir hissəciyə ötürülməsi prosesidir. Burada fiziki obyektin özü daşınmır — yalnız onun kvant informasiyası yeni yerdə bərpa olunur.

Bu, Eynşteynin "spooky action at a distance" adlandırdığı, yəni məsafədən anında təsir edən kvant dolaşıqlığı ilə bağlıdır.

---

Necə İşi Görür? (Sadə izahla)

1. İki foton dolaşıq vəziyyətdə yaradılır (A və B).
2. Foton A sizin yanınızdadır, foton B isə uzaq bir laboratoriyada.
3. İndi sizdə üçüncü bir foton var (foton C) — onun kvant vəziyyətini uzağa ötürmək istəyirsiniz.
4. Siz foton C-ni və A-nı ölçürsünüz və nəticəni klassik şəkildə (internet, siqnal və s.) uzağa göndərirsiniz.
5. O məlumat əsasında, uzaqdakı foton B öz vəziyyətini C-nin vəziyyətinə çevrilir.

Beləliklə, foton C-nin informasiyası B-yə “teleportasiya” edilir.

---

Harada İstifadə Oluna Bilər?

• Kvant kompüterlər arasında məlumat ötürülməsi
• Kvant internet: məlumat oğurlanması mümkünsüzdür
• Sürətli və təhlükəsiz şəbəkələr
• Gələcəkdə: şüur və yaddaşın ötürülməsi ilə bağlı ehtimallar

---

Maraqlı Faktlar

• İlk kvant teleportasiyası 1997-ci ildə fotonlarla sübut edildi (Anton Zeilinger və komandası).
• 2020-ci ildə ABŞ-da 44 km məsafəyə kvant teleportasiyası həyata keçirilib.
• Çin alimləri yer ilə peyk arasında kvant dolaşıqlığı qurublar (1400 km məsafədə).

---

Nəticə

Kvant teleportasiyası hələlik "Star Trek" filmindəki kimi insanları işıq sürətilə ötürə bilmir. Amma informasiya dünyası üçün bu, inqilabdır. Gələcəkdə kvant rabitəsi, süni intellektlə birləşərək telepatiya səviyyəsində əlaqə vasitələrinə yol aça bilər.

İstifadə edilən mənbə:

https://cms.cern/news/spooky-action-distance-between-heaviest-particles

---

Qravitasiya dalğaları nədir?

---

🌀 Görünməyən Güc: Qravitasiya Dalğaları Nədir?

Fizika tarixində inqilab yaradan kəşflərdən biri – qravitasiya dalğaları – nəinki kainatın dərinliklərini araşdırmağa imkan verir, həm də Albert Eynşteynin 100 il əvvəlki nəzəriyyəsinin təsdiqi kimi elmin zəfərini göstərir.

💫 Qravitasiya dalğaları nədir?

Qravitasiya dalğaları – zaman və məkanın (spacetime) "dalğalanmasıdır". Onlar çox güclü kütlə hadisələri zamanı, məsələn, iki qara dəliyin toqquşması nəticəsində yaranır və işıq sürəti ilə bütün kainata yayılır.

Bu hadisəni dənizə atılan daşın yaratdığı dalğalara bənzətmək olar. Lakin bu "daşlar" – günəşdən dəfələrlə ağır göy cisimləridir.

📜 Tarixi arxa plan

1916-cı ildə A.Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi bu dalğaların varlığını nəzərdə tuturdu. Lakin o dövrün texnologiyası onların müşahidəsinə imkan vermirdi. Onlar çox zəifdir – bir qravitasiya dalğası Yerə çatanda, məsafələri sadəcə bir protonun diametrindən kiçik qədər dəyişə bilir!

🛰 İlk müşahidə – Elmdə bir dönüş

14 sentyabr 2015-ci ildə ABŞ-da yerləşən LIGO adlı observatoriya tarixdə ilk dəfə qravitasiya dalğalarını qeydə aldı. Bu dalğalar təxminən 1.3 milyard il əvvəl baş verən iki qara dəliyin birləşməsindən gəlmişdi.

Bu kəşf 2017-ci ildə Nobel Fizika Mükafatı ilə mükafatlandırıldı.

🔬 Nə üçün vacibdir?

Qravitasiya dalğaları astronomiyada tamamilə yeni bir “göz” açır. Əvvəllər kainatı yalnız elektromaqnit dalğaları – işıq, radio, rentgen şüaları ilə öyrənirdik. Qravitasiya dalğaları isə heç bir işıq yaymayan hadisələri – qara dəlik birləşmələrini, neytron ulduz toqquşmalarını – “eşitmək” imkanı verir.

Bu, kainatın “səssiz” və “görünməz” sirlərini açmaq üçün yeni bir çağın başlanğıcıdır.

🔄 Gələcəyin elmi: Qravitasiya astronomiyası

İndi isə elm adamları bu dalğaları müşahidə edə bilən daha həssas cihazlar qururlar. LISA (Laser Interferometer Space Antenna) adlı kosmik layihə, 2030-cu illərdə kainatın daha dərin nöqtələrindən gələn qravitasiya dalğalarını aşkar etməyi hədəfləyir.

---

📊 İşıq sürətini bilirik (təqribən 3*108m/san) günəş və yer arasındakı məsafənidə bilirik(149.598.000) o zaman belə bir nəticə çıxır.Günəş bir anda yox olsa biz onu təxminən 8 dəqiqəyə hiss edəcəyik yəni görməyəcəyik. Bəs günəş bir anda yoxa çıxsa biz onun cazibəsindən nə zaman çıxacağıq? Eynşteyinə qədər bunun o an olacağı düşünülürdü. Xüsusəndə Nyutonun cazibə(kütlə çəkim) qüvvəsini dəstəkləyənlər. Lakin Eynşteyn cazibə deyə bir qüvvənin olmadığını və bunun sadəcə kainat–zamanın əyilməsi olduğu fikrini irəli sürdü, beləki günəş bir anda yoxa çıxsa biz onun orbitindən 8 dəqiqə sonra ayrılacağıq.

Bu şəkildə günəşin və yer kürəsinin kainat-zamanı əydiyini görürük. Və Einşteinə görə bu əyrilər hərəkət zamanı dalğa yaradırdı. Yəni bütün kainat dalğalarla doludur.

Təbii ki, bu o zaman texnologiyası ilə müşahidə oluna bilmirdi və bu səbəbdəndə Einşteinin bu fikri sadəcə fikir olaraq qaldı…(qeyd edək ki, Einştein bu dalğaları necə ölçə biləcəyimizidə demişdi).

1970-ci illərdə bu dalğaların ölçülməsi fikri oraya atıldı və 1990-cı illərdə bir stansiyanın qurulmasına başlandı.2000-ci ildə ölçülməyə çalışıldı ancaq istifadə olunan cihazlar yetərincə həsas olmadığı üçün heç nə ölçülə bilmədi.Amma heç kim dünyaya gəlmiş ən dahi fizik olan Einşteinin səhv düşündüyünü deyə bilməzdi.2010-cu ilə qədər heç bir ölçüm aparılmadı. Və yenidən 2016-cı ildə daha dəqiq cihazlarla ölçümlər başlandı.

Belə ki, 1.3 milyard işıq ili uzaqlıqda olan iki qara dəliyin toqquşması ölçülməli idi. Toqquşma səbəbi isə enerjilərinin azalması idi. Enerjinin qorunması qanununa görə qara dəliklərin bir-birinə yaxınlaşma sürətidə getdikcə artırdı. Və ölçümlər başlandı:

Bir məsələnidə qeyd edək ki, toqquşan qara dəliklərin kütlələri günəşdən 36 və 29 dəfə böyük idi. Və yeni yaranan qara dəlik günəşdən 65 dəfə böyük olmalı idi lakin belə olmadı təxminən 62 dəfə böyük bir qara dəlik yarandı. Bəs yerdə qalan 3 günəş kütləsi necə? E=mc2 düsturunu yada salaq. Enerjinin olması üçün kütlə olmalıdır. Yəni yerdə qalan 3 günəş kütləsi enerjinin yəni dalğaların yaranmasına sərf olundu. Əslində bu nəticə bizə E=mc2 düsturununda doğru olduğunu isbat etdi.

Akustik levitasiya

 Səs dalğaları ilə obyektlərin havada hərəkəti — akustik levitasiya.

---

🔊 

Səs dalğaları əşyaları havada saxlaya bilərmi?

Əgər kimsə desə ki, “Musiqi ilə bir cismi havada saxlamaq olar”, çox güman inanmazsan. Amma akustik levitasiya adlı bir fiziki hadisə var ki, bu, məhz bunu mümkün edir. Və bu artıq yalnız laboratoriya effekti deyil — real texnologiyalara yol açır!

---

Akustik Levitasiya nədir?

Akustik levitasiya — çox güclü səs dalğaları ilə obyektlərin havada saxlanılması texnikasıdır. Bu zaman hava içində səs dalğalarının yaratdığı təzyiq düyünləri bir növ “görünməz əl” kimi çıxış edir və yüngül obyektləri (damlalar, toz hissəcikləri, hətta kiçik böcəklər) havada saxlaya bilir.

---

Necə işləyir?

• Dinamiklər (səs mənbələri) qarşılıqlı yerləşdirilərək sabit səs dalğası sahəsi yaradılır.
• Bu sahədə “düyün nöqtələri” meydana gəlir — yəni hava təzyiqinin dəyişmədiyi nöqtələr.
• Obyektlər bu nöqtələrdə sanki “asılı qalır”.

---

Tətbiq sahələri

Akustik levitasiya artıq bir sıra elmi və texnoloji sahədə istifadə olunur:

• Əczaçılıq sənayesində: Dərman hissəciklərinin birləşmədən hazırlanması üçün.
• Təmiz mühitlərdə (nanosəviyyəli eksperimentlərdə): Maddəyə toxunmadan hərəkət etdirmək.
• Kosmik texnologiya: Aşağı cazibə mühitlərində təcrübə aparmaq üçün.

---

Qeyd

2023-cü ildə Yaponiya və İsveçrəli alimlər 2D səs dalğaları sahəsində istənilən istiqamətdə obyektləri hərəkət etdirməyə nail oldular. Bu o deməkdir ki, akustik levitasiya təkcə sabit saxlama deyil, istiqamətlənmiş hərəkət məqsədi ilə də istifadə oluna bilər!

Səs — sadəcə eşitdiyimiz bir hadisə deyil. Əgər onu düzgün istifadə etsək, hətta havada əşyaları hərəkətə gətirə bilərik. 

---

XƏBƏRDARLIQ

Salam. 
 azfizik.blogspot.com blogu artıq ödənişli fəaliyyət göstərir. İllik abunə haqqı 5 AZN. Ödəniş üçün hesab nömrəsi 5167513348847740 (ABB) Ödənişin qəbzinin şəklini və ya skrinini , qoşulduğunuz telefondakı ( və ya kompüterinizdəki) akountdakı e_poçt ünvanınızı 0503373932 vatsap nömrəsinə göndərin. 
Bir sutka ərzində göndərdiyiniz e-poçta blogdan istifadəyə icazə üçün dəvət göndəriləcək. Dəvəti qəbul etdikdən sonra blogdan istifadə edə biləcəksiz. Əks halda növbəti günlərdə bloga girişiniz bloklanacaqdır.

 Ödəniş etmiş istifadəçilərin təkrar ödəniş etməyinə ehtiyac yoxdur.

Ber qanunu və Koriolis təcili

Ber qanunu və ya cənub yarımkürəsində çayların sol sahilinin daha dik olma səbəbi. Ber qanunu — meridian istiqamətində axan böyük çayların Şimal yarımkürəsində sağ, Cənub yarımkürəsində isə sol sahilinin yuyulması səbəblərini izah edən müddəadır. 1857-ci ildə eston alimi Karl Ber həmin hadisənin Yerin öz oxu ətrafında fırlanmasından yaranan Koriolis təcilinin təsiri nəticəsində baş verdiyini göstərmişdir. Koriolis təcili ekvatorda sıfıra bərabərdir; ən böyük qiymətə qütblərdə çatır. Buna görə də Ber qanunu orta və yüksək enliklərdə daha aydın müşahidə olunur. Çay sahilləri axınların məcradan kənara çıxmasına mane olduğundan Ber qanununa müvafiq yuyulmaya məruz qalır. Nəticədə sağ sahillər adətən dik, sol sahillər isə yastı olur. Cənub yarımkürəsində sahillərin yuyulması prosesi bunun əksinədir. Qütblərə daha yaxın ərazidəki çaylarda Ber qanunu daha yaxşı müşahidə edilir. Lakin bizim ərazilərdədə bunu müşahidə edə bilərik. Çayların axdığı istiqamətə doğru qaldıqda sol sahilin daha dik, sağ tərəfdəki sahil isə nisbətən düzən olur. Yerin fırlanması hava kütlələrinin, həmçinin dəniz və okean axınlarının hərəkətinə də təsir göstərir.

Zaman gecikməsi və əkizlər paradoksu

Zaman gecikməsi və əkizlər paradoksu

Fizikada zaman anlayışı uzun müddət sabit və dəyişməz qəbul edilirdi. Lakin Albert Eynşteynin Xüsusi Nisbilik Nəzəriyyəsi bu anlayışı tamamilə dəyişdi. Bu nəzəriyyə göstərir ki, zaman və məkan, sürət və cazibə qüvvəsi ilə əlaqəli olaraq dəyişə bilir. Zaman gecikməsi (time dilation) bu dəyişikliklərin ən təsirli nümunələrindən biridir. Bu fenomeni daha yaxından araşdıraq.

Zaman gecikməsi nədir?

Zaman gecikməsi, hərəkət edən bir müşahidəçi üçün zamanın yavaş axması anlamına gəlir. Bu hadisə, bir cismin sürəti işıq sürətinə yaxınlaşdıqca daha nəzərəçarpan olur. Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsində bu, Lorens çevrilmələri vasitəsilə riyazi olaraq təsvir edilir. Zamanın yavaşlaması, müşahidəçinin hərəkət vəziyyətinə bağlıdır və iki əsas faktordan asılıdır:

1. Sürət: Cisim nə qədər sürətli hərəkət edirsə, zaman bir o qədər yavaş axır.

2. Cazibə: Güclü cazibə sahələrində də zamanın yavaşlaması müşahidə edilir (bu ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə izah edilir).

Əkizlər paradoksu: 

Zaman gecikməsi fenomeninin ən məşhur nümunələrindən biri əkizlər paradoksudur. Bu düşüncə təcrübəsi belə izah edilir:

Əkizlərdən biri (A) Yerdə qalır.

Digəri (B) işıq sürətinə yaxın hərəkət edən kosmik gəmi ilə uzaq bir ulduza səyahət edir və geri qayıdır.

Nəticədə, B qayıtdıqda daha gənc olur. Bunun səbəbi kosmik gəmidə hərəkət edən  B üçün zamanın daha yavaş axmasıdır.

Məsələn, əgər B-nin sürəti  (işıq sürətinin 80%-i) olarsa, A üçün 10 il keçdikdə B üçün yalnız 6 il keçir. Bu, xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə görə zamanın sürətdən necə təsirləndiyini aydın şəkildə göstərir.

Nəzəri olaraq işıq sürəti ilə hərəkət edə bilsəydik bizim üçün zaman dayanmış olardı. Lakin fizika qanunlarına görə kütləyə malik olan zərrəcik heç zaman işıq sürəti ilə hərəkət edə bilmədiyi üçün zamanın dayanması da mümkün deyil.

XƏBƏRDARLIQ

azfizik.blogspot.com blogu artıq ödənişli fəaliyyət göstərir. İllik abunə haqqı 5 AZN.

Ödəniş üçün hesab nömrəsi: 5167 5133 4884 7740 (ABB)

Ödənişin qəbzinin şəklini və ya skrinini, qoşulduğunuz telefondakı (və ya kompüterinizdəki) hesabdakı e-poçt ünvanınızı 0503373932 vatsap nömrəsinə göndərin.

Bir sutka ərzində göndərdiyiniz e-poçta blogdan istifadəyə icazə üçün dəvət göndəriləcək. Dəvəti qəbul etdikdən sonra blogdan istifadə edə biləcəksiniz. Əks halda növbəti günlərdə bloga girişiniz bloklanacaqdır.

Qeyd: Ödəniş etmiş istifadəçilərin təkrar ödəniş etməyinə ehtiyac yoxdur.

İlğım

 İlğım (Miraj) 

İlğım optik illüziya deyil, atmosferin istiləşməsi səbəbindən baş verən real optik fenomendir.

 Yer Atmosferində baş verən bu optik hadisə ani, müxtəlif işıq axınlarının və havada olan temperatur qatlarının fəaliyyəti ilə yaranır. 

Məlumdur ki, işıq sıxlığı fərqli olan optik mühitlərin sərhədindən keçərkən istiqmətini dəyişərək sınır. İsti qum və ya asfaltın üstündə, yerin səthinə yaxın hava güclü bir şəkildə istilənir və genişlənir, beləliklə üfüqi şüa daha sıx soyuq təbəqələrə doğru əyilir. Havanın sıxlığı daha da aşağı düşdükcə şüa yenidən aşağıya doğru axır və bu zaman biz duman içində titrəyən qəribə konturlar - ilğımlar görürük. Bu hadisənin özəlliyi ondadır ki, real obyektlə onun səmada təzahürünü müşahidə etmək olur. Məsələn dənizdə üzən gəmini suyun üzərində deyil, havada asılı vəziyyətdə görürük. Qızmış asfalt yol üzərində ilğım hadisəsi yolun su ilə örtülməsi effektini yaradır.

İlğımlar alçaq, obyekt üzərində görünən, obyektin altında görünən, aldadıcı və yan olmaqla beş tipə bölünür.

Aşağı ilğım

redaktə

Bu tip ilğım düzən ərazilərdə yüksək temperaturda əsasən səhra şəraitində, yol üzərində müşahidə edilir. Mövcud olmayan bu qeyri maddi təsvir yer sətindən suyun buxarlanması fonunda yaranır.

Yuxarı ilğım

redaktə

Bu tip isə əsasən soyun səthə malik ərazilərdə müşahidə edilir. Yuxarıya qalxdıqca temperatur artırsa bu tipi müşahidə etmək mümkünləşir. Çox nadir hallarda müşahifə edilsə də, dəyişməz görünüşü ilə fərqlənirlər. Səbəb isə soyuq havanın ağırlığı səbəbindən səmaya qalxa, isti havanın isə yüngül olması səbəbindən aşağı enə bilməməsindəndir.

Yuxarı ilğım əsasən qütblərdə daimi temperatur şəraitində görünür. Qrenlandiya və İslandiyada daha tez-tez müşahidə edilir. Qrenlandiyanın mövcudluğu İslandlar üçün bu hadisənin sayəsində məlum olmuşdur. İslandlar bu hadisəni hillingar olaraq adlandırırlar

Yuxarı ilğım hadisəsi çox maraqlı effekt yarada bilir. İlk dəfə rəsmi sənədlərdə 1596-ci ildə Villem Barensin rəhbərlik etdiyi gəmi Şimal dəniz yolunu tapmaq məqsədi ilə ilə etdiyi ekspedisiya zamanı Şimal Torpağı arxipelaqı yaxınlığında buzlar arasında sıxılaraq qalır. Ekipaj Qütb gecələrinin bitməsini gözləməli olur. Ancaq günəş qütb gecələrinin bitməsinə iki həftə qalmış görünür. XX əsrdə bu hadisə «Yeni torpaq effekti» adlandırılır.

Yan ilğım

redaktə

Yan ilğım kifayət qədər günəş tərəfindən qızdırılmış divarın fonunda yaranır. Hətta qalanın düz beton divarının dalğavari şəkildə əksi yarana bilir. Əsasən isti günlərdə istənilən pridmedim yan ilğımı yarana bilər

Fata-Morqana

redaktə

İlğımın nadir tipidir. Bu hadisə Fata Morqana olaraq adlandırılır. Atmorferdə baş verən hadisə, müxtəlif tip ilğımların bir yerdə cəmlənməsidir. Bu zaman uzaqda olan obyektlər çoxlu sayda və müxtəlif istiqamətdə dalğavari görünüşü fonunda görsənir.

Bu hadisə əsasən atmosferin aşağı qatlarında temperatur fərqindən formalaşır.

Aldadıcı ilğım

redaktə

Dağlarda nadir hallarda müşahidə edilən hadisədir. Yaxın məsafədən öz əksini dalğvari şəkildə müşahidə etmək olar. Bu hadisə havada asılı vəziyyətdə olan su buxarlarının sayəsində müşahidə edilir.

Qütb parıltısı

 Qütb parıltısı

Günəşin fəaliyyəti nəticəsində kosmosa atılan külli miqdarda yüksək enerjili elektron və ionların Yerin maqnit sahəsinə daxil olması nəticəsində Qütb parıltısı yaranır. Yeri

n maqnit sahəsinə daxil olan elektronlar Lorens qüvvəsinin (F=qvBsinx) təsiri nəticəsində qütblərə doğru hərəkət edir və qütb oblastlarında toplanır. Qütblərə toplanan belə yüklərin təsirindən hava atomları ionlaşır və “həyəcanlanır”. Bunun nəticəsində də qütb parıltısı əmələ gəlir.

Günəş küləyinin (Günəşdən püskürülən elementar zərrəciklər) maqnit sahəsinin təsiri ilə Yer atmosferi Günəş istiqamətində 10 Yer radiusu qədər sıxılır, əks istiqamətdə isə onlarca yer radiusu qədər uzanır. Günəşdən püskürülən  hissəciklərinin bir hissəsini Yerin maqnit sahəsi saxlayır və nəticədə Yerin radiasiya qurşaqları yaranır. Küləyin intensivliyinin artması maqnit fırtınalarına qütb parıltısına səbəb olur.

Günəşdən püskürülən bu hissəciklərin tərkibində helium və digər elementlər var. Qütb parıltısı və ya Aurora qütb bölgəsində görünən, dünyanın maqnit sahəsi ilə Günəşdən gələn yüklü zərrəciklərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gələn təbii işıqlardır. Şimaldakına Aurora Borealis, Cənubda formalaşana isə Aurora Australis adı verilib. Aurora sözü Roma şəfəq tanrısının adından gəlir. Borealis isə 1621-ci ildə Pierre Gassendi tərəfindən Yunanıstanın şimal küləyinə verilən addır. 60-72 dərəcə  şimal və cənub paralelləri arasında görünür. Görünmə ehtimalı şimal maqnit qütbünə yaxınlaşdıqca artır. Uzaqdan şimal qütbünü yaşılımtıl bir parlaq işığa boyayır. 

Yaşıl rəng Auroraların ən məşhur rəngidir. Çox yüksəklərdə olan Auroralar qırmızı və çəhrayı da ola bilir. Atmosferin 100 ilə 1000 km aralığında meydana gəlir və atmosfer boyunca 1000-lərlə km üfüqi uzunluğa sahib ola bilir. Əsas mənbəyi Yer kürəsindən keçən Günəş fırtınaları və Günəş küləyi kimi plazmalardır (ionlaşmış qazlar).

Auroraların rəngli olmasının səbəbi nədir?

Atmosferimiz əsasən oksigen və azot atomlarından ibarətdir. Günəşdən gələn yüklənmiş hissəciklərin toqquşacağı atom və molekullara görə, auroralda fərqli rənglər müşahidə edilir. Eyni zamanda, hündürlük auroraların rənginin dəyişməsinə səbəb olur. Oksigen atomundan əmələ gələn enerji miqdarından asılı olaraq 240 km qədər yaşıl, bundan hündür də qırmızı rəngdə olur. Azot atomuna görə isə 90 km yüksəkliyə qədər mavi, bundan hündür isə qırmızı işıq müşahidə edilir.

Auroralar yalnız Yer kürəsində deyil  Günəş sistemində yer alan bir çox planetdə aşkar edilmişdir. Həm Yupiter, həm də Saturn, Dünyadan daha güclü maqnit sahələrinə sahibdirlər və iki böyük radiasiya kəməri də Habl Kosmos Teleskopu tərəfindən və iki planetdə açıq aydın görünür. Uran və Neptunda da auroralar müşahidə edilir. 

Mpemba effekti

 Mpemba effekti və ya isti suyun soyuq suya nisbətən daha tez donması

 Mpemba effekti – isti suyun soyuq sudan daha tez donması 1963-cü ildə tanzaniyalı şagird Erasto Mpemba tərəfindən kəşf edilmişdir. 

1963-cü ildə tanzaniyalı şagird Erasto Mpemba və bacısı dondurma hazırlamaq üçün qaynar süddə şəkəri həll etdilər. Əslində, Erasto soyuducuya qaynar südü qoymadan əvvəl gözləməli idi, ancaq tələsdi və Erastonun qaynar südü digərindən daha tez dondu.

Erasto müəlliminə baş verənləri izah etdi, lakin müəllimi ona inanmadı. Öz maraqlarından imtina etməyən Erasto təcrübələrini davam etdirdi. Fizika mövzusunda bir konfrans üçün məktəbi ziyarət edən professora "Nə üçün 35 °C və 100 °C su olan eyni qablardan isti su olan qab daha tez dondu?" deyə sual verdi. Fizika professoru Denis Ozborn ilk olaraq sualı anlamadı və Erastodan sualı təkrarlamasını istədi. Erasto təcrübəsini professora danışdı. Ozborn da bir sınaq etməyi qəbul etdi.

Denis Ozborn Dar əs Salam Universitetinə qayıtdıqdan sonra, gənc bir texnikdən ona bu mövzuda bir təcrübə etməsini istədi. Texnik isti suyun soyuqdan əvvəl donduğunu təsdiqlədi. İsti suyun donması ilə təəccüblənən texnik, təcrübəni dəfələrlə təkrarladı və eyni nəticəyə gəldi.

Təkrarlanan eksperimentlər Erasto Mpembanı haqlı çıxardı. Və Erasto ilə Ozborn bir məqalə yayımladı. Bu məqalənin yayımlanmasından bəri isti suyun donması Mpemba effekti kimi anılır.

İsti suyun soyuq suya nisbətən daha tez donmasının səbəbləri haqqında bir çox fikirlər olsada bunun dəqiq cavabı tam olaraq izah edilməmiş qalır.

 Bəs siz necə düşünürsünüz?

Gündəlik həyatımızda ildırım enerjisindən istifadə edə bilərikmi?

 Gündəlik həyatımızda ildırım enerjisindən istifadə edə bilərikmi? 

İldırım — buludların içərisində və ya buludlarla yer səthi arasında elektrik boşalmalarının baş verdiyi atmosfer hadisəsi olub şimşək çaxması ilə müşayiət olunur. 

Yer kürəsinin atmosferində hər saniyədə orta hesabla 100  ildırım olur və onların daşıdığı enerji  planetimizin səthinə ötürülür.

Kənardan ildırım tam potensial enerji mənbəyi kimi görünür. Bu o deməkdir ki, o, iqlim şəraitinə görə tamamilə bərpa olunan, sərfəli və dünyanın bəzi yerlərində hazır enerji mənbəyidir. Bu nöqtədə, bu qədər enerji əldə etmək və onu saxlamaq fikri olduqca cəlbedici görünür.

 İldırımın gücü 100 meqavoltdan çoxdur. Bu gücün miqyası həqiqətən də valehedicidir və bu təbiət hadisəsini istifadə edilə bilən enerjiyə çevirmək hər bir alimin arzusudur. Stratosferlə yer arasında davamlı elektrostatik sahə var. Bir növ kondansator funksiyasını yerinə yetirən bu qarşılıqlı təsir zaman zaman istehsal etdiyi enerjini boşaltmaq məcburiyyətindədir. Bunu ya buludlar arasında, ya da yerlə bulud arasında şimşək şəklində edirlər. Buludlar arasında yaranan bu enerji boşalmalarını günümüz texnologiyası ilə istifadə etməyimiz mümkün deyil. Ona görə də bu enerji boşalmalarından faydalanmaq üçün yerlə bulud arasındakı qarşılıqlı təsirdən faydalanmaq lazımdır. Lakin bu, çox çətin məsələdir.  İldırım enerjisindən istifadənin digər çətinliyi onun hara düşəcəyinin dəqiq koordinatlarının bilinməməsidir. Bundan əlavə, ildırımın nə vaxt və harada vuracağını müəyyən edə biləcək heç bir hesablama metodu yoxdur. Lakin su roketləri və ya metal simli çərpələnglərdən istifadə etməklə yaxınlıqda ehtimal olunan ildırımları lazımi nöqtəyə yönəltmək mümkün ola bilər.

Buna görə də, saxlama üçün quracağımız elektrik stansiyasının neçə funksiyanı yerinə yetirəcəyi həqiqətən də təsadüfdən asılıdır.  Ancaq bu mərhələni keçsək və ildırımın harada vuracağını dəqiq müəyyən edə biləcəyimizi düşünsək belə, problemimiz olacaq:

 Əgər buludların yüklərini hələ yükləmə mərhələsində ikən təsbit edə bilsəydik və xəritələmə sistemi ilə yerlərini dəqiq müəyyən edə bilsəydik, çox böyük bir şimşək qülləsinə ehtiyacımız olardı və bu qüllədəki  ildırım çubuğundan axan enerjini tam enerji ilə istifadə edə bilərik.  Yaradılan enerji çox böyük olduğu üçün qurduğumuz stansiyada saxlama materiallarında ani gərginlik 10 mikro saniyədə 10 meqa volt olacaq və indiki materialların buna tab gətirməsi mümkün deyil.

İldırım çaxması qısamüddətli  "partlayışlarla" olur. Bu adətən bir neçə millisaniyə çəkir. Başqa sözlə desək, ildırım harasa düşəndə ​​o qədər tez baş verir ki, onun daşıdığı enerjinin böyük hissəsi istilik və işıq kimi itir. Güclü və böyük bir ildırımın ətrafındakı hava çox qısa bir an üçün 54 min dərəcə Selsiyə qədər qıza bilər. Əlbəttə ki, bu cür istiləşmə yalnız böyük miqdarda enerji istifadə etməklə mümkündür. Beləliklə, ildırım enerjisinin qalanını saxlaya bilsək belə, səylərimizin bəhrəsini almaq üçün kifayət qədər enerji əldə etmək mümkün olmayacaq.

Elm adamları ildırımın saxlanması üzərində işləməyə davam edir və ildırımı Fransada istehsal olunan basketbol meydançası ölçüsündə bir kondansatordə saxlamağa çalışıblar. Amma nəticə belə oldu ki, kondansator yararsız hala düşüb.

Bəlkə gələcəkdə  bir gün ildırım enerjisindən istifadə etmək reallığa çevrilə bilər. Məsələn XX əsrdə ixtira olunan texnologiyalara XlX əsrdə yaşayan insan gözü ilə baxılsaydı bu texnologiyalar bir xəyal kimi görünərdi.  Bəlkə bir gün bunun da mümkünsüz olduğunu bilməyən biri tapılar və  üzərində çalışıraq  mümkünsüzü reallığa çevirər.

Seyran Əliyev

Sianometr

 Sianometr

Sianometr 18-ci əsrdə səmanın maviliyini ölçmək üçün hazırlanmış bir cihazdır. Bu sadə cihaz 1789-cu ildə isveçrəli fizik Horace-Benedict de Saussure və alman təbiətşünası Alexander Von Humboldt tərəfindən icad edilmişdir. 

Sianometrin tarixi səyahətinə başlamazdan əvvəl günəş işığı ilə səmanın rəngi arasındakı əlaqəni nəzərdən keçirək. Yerə ağ olaraq əks olunan, lakin əslində çoxlu rənglər ehtiva edən günəş işığı atmosferə çatdıqda çoxlu hissəciklərlə toqquşaraq səpələnir. Səpilmə miqdarı işığın dalğa uzunluğu ilə müəyyən edilir. Dalğa uzunluğu qısaldıqca səpilmə miqdarı da artır. Günəş səmada ən yüksək nöqtəyə çatdıqda, günəşdən gələn qısa dalğalı mavi işıq uzun dalğalı rənglərdən daha çox səpələnir. Beləliklə, yerdən baxanda göy mavi görünür.

Alpinizimə marağı olan Saussure

dağa qalxma zamanı səmanın mavilik dərəcələrini nömrələmək üçün  mavinin müxtəlif çalarlarına boyanmış kağız parçalarından istifadə edirdi. Beləliklə, o, səmanın rənginin hər tonunu müxtəlif rəqəmlərlə təsvir etmişdir. Bu rəqəmlərə əsaslanaraq o, 1790-cı ildə siyanometrin ilk versiyasını hazırlayıb. Saussure və  Humboldt təcrübələrində  53 xananın hər birində mavinin ardıcıl tonları olan dairəvi massivlərdən istifadə edərək siyanometrəni ixtira etdilər.

Sianometrədən bu gün dünyanın hava çirkliliyi xəritəsini hazrılamaq üçün də istifadə edilir.

Bu gün Yer Günəşdən ən uzaq məsafədə yerləşəcək

 Bu gün Yer Günəşdən ən uzaq məsafədə yerləşəcək

Yer Günəş ətrafında çevrə üzrə deyil, elleps üzrə hərəkət edir. Buna görədə Yerlə Günəş arasında məsafə dəyişkəndir və orta qiymət olaraq təqribən 150 milyon kilometrdir.

Yerin Günəşdən ən uzaq nöqtəsi Afeli, ən yaxın nöqtəsi isə Periheli adlanır.

Bu gün (06.07.2023) maraqlı bir astronomik hadisə müşahidə ediləcək. Yer öz orbitinin Günəşdən ən uzaq nöqtəsi olan afellidən keçəcək.

Panetimiz iyulun 6-da afeliyə çatacaq. Bu anda Yer Günəşdən 152 094 000 kilometr məsafədə olacaq.

Bu gün 2023-cü ildə Günəşin ən kiçik diskini, cəmi 31 dəqiqə 31 saniyə qövsünü müşahidə etmək mümkün olacaq. Afelidə Yer Günəşdən təxminən 152 milyon kilometr uzaqda olacaq ki, bu da orbitin Günəşə ən yaxın nöqtəsi olan perihellidən 5 milyon kilometr uzaqdadır.

 Bəzən insanlar yay fəslində Yerin Günəşə daha yaxın olduğunu, qışda isə uzaq olduğunu düşünürlərki, bu yanlışdır. Əslində bu tam əksinədir. Günəşin Yeri qızdırması məsafədən daha çox şüalarının düşmə bucağından asılıdır. 

İnsanlar arasında yayılmış daha bir yanlış fikir var ki, Günəş ilə Yer arasındakı məsafə bir neçə metr də  uzaq olacağı təqdirdə Yerin donacağını və ya yaxın olacağı təqdirdə Yerdə  istədən hər şeyin əriyəcəyi fikri də yanlışdır. Qeyd etdiyimiz kimi Yerin qış duruşu ilə yay duruşu arasındakı məsagələr fərqı 5 milyon kilometrdir. Bu qədər məsafə fərqi Yerdə yay və qışdakı tempraturlar fərqi qədər dəyişiklik yaradır ki, bunun da əsas səbəbi

Günəş şüalarının düşmə bucağının dəyişməsidir.

Afelli və Periheli arasındakı günəş diskinin ölçüsündə fərq olduqca nəzərə çarpır. Ancaq bu dəyişiklik yarım il ərzində rəvan şəkildə baş verir, buna görə də insan gözü bu fərqi çətinliklə hiss edir. Disk ölçüsündə nisbi dəyişiklik yalnız 3 faiz olacaq.

"Afeli" sözü yunan mənşəlidir (yunanca "apo" - uzaq və "helios" - Günəş sözlərindəndir) və hərfi mənada "Günəşdən uzaqda" deməkdir. Afeli Günəş sistemindəki bir planetin orbitində günəşdən ən uzaq olan nöqtədir.

Seyran Əliyev

Ulduzun rənginin onun temperaturu ilə əlaqəsi varmı?

 Ulduzun rənginin onun temperaturu ilə əlaqəsi varmı?

Cavab belədir: Görünən spektrdə bənövşəyi rəngdən qırmızı rəngə keçdikcə ulduzların temperaturu azalır.

Ulduzun rəngi birbaşa onun temperaturu ilə bağlıdır. Ulduz nə qədər isti olsa, bir o qədər mavi görünür. Temperatur azaldıqca ulduz mavidən sarıya və nəhayət qırmızıya dəyişir. Bu rəng dəyişikliyinə ulduzun atmosferindəki müxtəlif qaz növləri səbəb olur. Temperatur azaldıqca hidrogen qazı qırmızımtıl, helium isə sarımtıl rəng verir. Daha isti ulduzlar mavi görünür, çünki onlar soyuq ulduzlardan daha çox hidrogen və helium ehtiva edirlər.

Ulduzun rəngi birbaşa onun temperaturu ilə bağlıdır. Ulduz nə qədər isti olsa, rəngi də bir o qədər mavi olur, çünki mavi işıq digər rənglərdən daha enerjilidir. Ulduz soyuduqca rəng sarıya çevrilir və nəticədə qırmızı olur. Bunun səbəbi qırmızı işığın bütün görünən işığın ən aşağı enerjisinə sahib olmasıdır. Beləliklə, daha soyuq ulduzlar mavi işıqdan daha çox qırmızı işıq saçır. Bu səbəbdən ulduzlar gecə səmasında daha qırmızı görünür, çünki onlar bizdən daha uzaqdadırlar və xeyli soyumuşlar.

Ulduzun rəngi birbaşa onun temperaturu ilə bağlıdır. Ulduzlar istiləşdikcə görünən spektrdə rəngini qırmızıdan maviyə dəyişirlər. Bunun səbəbi, ulduzlar daha çox qızdıqca, mavi görünən qısa dalğalı şüalanma şəklində daha çox enerji yayırlar. Ulduzlar soyuduqda qırmızı görünən uzun dalğa uzunluğunda radiasiya yayırlar. Bu o deməkdir ki, daha isti ulduzlar daha mavi, soyuq ulduzlar isə daha qırmızıdır.

Bütün statistik məlumatlar əsasında XX yüzilliyin 5–13-cü illərində danimarkalı astrofizik Hersşprunq və amerikalı astrofizik Ressel ulduzların işıqlığı ilə onların spektral sinifləri arasında maraqlı əlaqə olduğunu müəyyən etmişlər. Bu aslılıq "spektr-işıqlıq" diaqramı, yaxud Hersşprunq-Ressel (H.-P.) diaqramı adlanır. Hersşprunq diaqramda baş ardıcıllıq və ondan altda cırtdan ulduzları yerləşdirmiş, Ressel isə sonra üstdəki ulduzları diaqrama əlavə etmişdir.