Qravitasiya dalğaları nədir?

---

🌀 Görünməyən Güc: Qravitasiya Dalğaları Nədir?

Fizika tarixində inqilab yaradan kəşflərdən biri – qravitasiya dalğaları – nəinki kainatın dərinliklərini araşdırmağa imkan verir, həm də Albert Eynşteynin 100 il əvvəlki nəzəriyyəsinin təsdiqi kimi elmin zəfərini göstərir.

💫 Qravitasiya dalğaları nədir?

Qravitasiya dalğaları – zaman və məkanın (spacetime) "dalğalanmasıdır". Onlar çox güclü kütlə hadisələri zamanı, məsələn, iki qara dəliyin toqquşması nəticəsində yaranır və işıq sürəti ilə bütün kainata yayılır.

Bu hadisəni dənizə atılan daşın yaratdığı dalğalara bənzətmək olar. Lakin bu "daşlar" – günəşdən dəfələrlə ağır göy cisimləridir.

📜 Tarixi arxa plan

1916-cı ildə A.Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi bu dalğaların varlığını nəzərdə tuturdu. Lakin o dövrün texnologiyası onların müşahidəsinə imkan vermirdi. Onlar çox zəifdir – bir qravitasiya dalğası Yerə çatanda, məsafələri sadəcə bir protonun diametrindən kiçik qədər dəyişə bilir!

🛰 İlk müşahidə – Elmdə bir dönüş

14 sentyabr 2015-ci ildə ABŞ-da yerləşən LIGO adlı observatoriya tarixdə ilk dəfə qravitasiya dalğalarını qeydə aldı. Bu dalğalar təxminən 1.3 milyard il əvvəl baş verən iki qara dəliyin birləşməsindən gəlmişdi.

Bu kəşf 2017-ci ildə Nobel Fizika Mükafatı ilə mükafatlandırıldı.

🔬 Nə üçün vacibdir?

Qravitasiya dalğaları astronomiyada tamamilə yeni bir “göz” açır. Əvvəllər kainatı yalnız elektromaqnit dalğaları – işıq, radio, rentgen şüaları ilə öyrənirdik. Qravitasiya dalğaları isə heç bir işıq yaymayan hadisələri – qara dəlik birləşmələrini, neytron ulduz toqquşmalarını – “eşitmək” imkanı verir.

Bu, kainatın “səssiz” və “görünməz” sirlərini açmaq üçün yeni bir çağın başlanğıcıdır.

🔄 Gələcəyin elmi: Qravitasiya astronomiyası

İndi isə elm adamları bu dalğaları müşahidə edə bilən daha həssas cihazlar qururlar. LISA (Laser Interferometer Space Antenna) adlı kosmik layihə, 2030-cu illərdə kainatın daha dərin nöqtələrindən gələn qravitasiya dalğalarını aşkar etməyi hədəfləyir.

---

📊 İşıq sürətini bilirik (təqribən 3*108m/san) günəş və yer arasındakı məsafənidə bilirik(149.598.000) o zaman belə bir nəticə çıxır.Günəş bir anda yox olsa biz onu təxminən 8 dəqiqəyə hiss edəcəyik yəni görməyəcəyik. Bəs günəş bir anda yoxa çıxsa biz onun cazibəsindən nə zaman çıxacağıq? Eynşteyinə qədər bunun o an olacağı düşünülürdü. Xüsusəndə Nyutonun cazibə(kütlə çəkim) qüvvəsini dəstəkləyənlər. Lakin Eynşteyn cazibə deyə bir qüvvənin olmadığını və bunun sadəcə kainat–zamanın əyilməsi olduğu fikrini irəli sürdü, beləki günəş bir anda yoxa çıxsa biz onun orbitindən 8 dəqiqə sonra ayrılacağıq.

Bu şəkildə günəşin və yer kürəsinin kainat-zamanı əydiyini görürük. Və Einşteinə görə bu əyrilər hərəkət zamanı dalğa yaradırdı. Yəni bütün kainat dalğalarla doludur.

Təbii ki, bu o zaman texnologiyası ilə müşahidə oluna bilmirdi və bu səbəbdəndə Einşteinin bu fikri sadəcə fikir olaraq qaldı…(qeyd edək ki, Einştein bu dalğaları necə ölçə biləcəyimizidə demişdi).

1970-ci illərdə bu dalğaların ölçülməsi fikri oraya atıldı və 1990-cı illərdə bir stansiyanın qurulmasına başlandı.2000-ci ildə ölçülməyə çalışıldı ancaq istifadə olunan cihazlar yetərincə həsas olmadığı üçün heç nə ölçülə bilmədi.Amma heç kim dünyaya gəlmiş ən dahi fizik olan Einşteinin səhv düşündüyünü deyə bilməzdi.2010-cu ilə qədər heç bir ölçüm aparılmadı. Və yenidən 2016-cı ildə daha dəqiq cihazlarla ölçümlər başlandı.

Belə ki, 1.3 milyard işıq ili uzaqlıqda olan iki qara dəliyin toqquşması ölçülməli idi. Toqquşma səbəbi isə enerjilərinin azalması idi. Enerjinin qorunması qanununa görə qara dəliklərin bir-birinə yaxınlaşma sürətidə getdikcə artırdı. Və ölçümlər başlandı:

Bir məsələnidə qeyd edək ki, toqquşan qara dəliklərin kütlələri günəşdən 36 və 29 dəfə böyük idi. Və yeni yaranan qara dəlik günəşdən 65 dəfə böyük olmalı idi lakin belə olmadı təxminən 62 dəfə böyük bir qara dəlik yarandı. Bəs yerdə qalan 3 günəş kütləsi necə? E=mc2 düsturunu yada salaq. Enerjinin olması üçün kütlə olmalıdır. Yəni yerdə qalan 3 günəş kütləsi enerjinin yəni dalğaların yaranmasına sərf olundu. Əslində bu nəticə bizə E=mc2 düsturununda doğru olduğunu isbat etdi.