Fizika hazırlığı

Bir dönəm uğur qazanmaq üçün əziyyət çəkməsəniz, bir ömür uğursuzluğun əziyyətini çəkmiş olacaqsınız! Seyran Əliyev

Blog üzrə axtar

11 Temmuz 2025 Cuma

Səssiz səs


🌌 Səssiz Səs – Səma boşluğunda səs necə davranır?

Biz filmlərdə tez-tez belə səhnələr görürük: kosmik gəmi partlayır, arxasınca qulaq batıran bir gurultu eşidilir. Ancaq fizikanın  real qanunları bu təsviri yalanlayır. Əslində, kosmosda heç bir səs yoxdur. Bəs niyə? Gəlin bu "səssiz səsin" sirrini birlikdə araşdıraq.

Səs necə yayılır?

Səs bir dalğadır, daha dəqiq desək, mexaniki dalğa. Bu o deməkdir ki, onun yayılması üçün bir mühit – məsələn, hava, su və ya bərk maddə – lazımdır. Dalğalar həmin mühitdəki hissəciklərin bir-birinə təzyiq göstərməsi ilə yayılır. Hava molekulları bir-birini titrədir və bu vibrasiya qulağımıza çataraq səs kimi qəbul olunur.

Kosmos – Sonsuz Boşluq

Kosmosda, yəni Yer atmosferindən kənarda demək olar ki, heç bir molekul yoxdur. Bu mühit o qədər seyrəkdir ki, səsin yayılması üçün "əlaqə quracaq" molekul tapmaq mümkün deyil. Nəticə: tam səssizlik.

Bu səbəbdən, əgər siz kosmosda bir cisimlə toqquşsanız və ya bir partlayış olsa, onu görə, hiss edə, lakin eşidə bilməzsiniz.

Amma bəs niyə filmlərdə səs var?

Bu, kinematografik effekt üçündür. İnsan beyni səssiz bir partlayışı vizual olaraq "anlamır", ona görə səhnə dramatik və təsirli olsun deyə, səslər sonradan əlavə olunur. Elm adamları bu səhnələri çox vaxt gülüşlə qarşılayırlar.

NASA səsi necə qeydə alır?

NASA-nın bəzi “kosmik səslər” videolarını eşitmiş ola bilərsiniz. Bəs bu necə mümkün olur? NASA bu səsləri əslində plazma dalğalarının və ya maqnit titrəyişlərinin elektrik siqnallarını səs siqnalına çevirərək verir. Yəni onlar real səslər deyil, "tərcümə" edilmiş enerji dalğalarıdır.

Gündəlik Həyatda: Səs olmayan yerlər varmı?

Bəli! Məsələn, vakum kameraları və ya səsiz otaqlar (anechoic chambers). Bu yerlərdə səslər ya yayılmır, ya da dərhal udulur. Bu tip mühitlər səs texnologiyası, tibb və hətta kosmos simulyasiyaları üçün istifadə olunur.

Nəticə

Səssizlik bəzən elmi baxımdan daha maraqlıdır. Kosmosun "səssizliyi" onun sirlərindən biridir və bu bizə göstərir ki, fizika yalnız nə eşitdiyimizi deyil, nə eşidə bilmədiyimizi də izah edə bilir. Növbəti dəfə bir film izləyəndə, kosmosda baş verən partlayış səhnəsində gözlərinizi yumub, real fizikanı xatırlayın: “Əslində, bu səhnə səssiz olmalı idi…”

🧠 Maraqlı Fakt: Ayda baş verən bir partlayışın səsini Yerdən eşidə bilmərik, amma Ayın içində olan biri (əgər hava ilə dolu skafandrda olsa), partlayışın sarsıntısını hiss edə bilər!







10 Temmuz 2025 Perşembe

Görünməz saat



🌌 Görünməz Saat: Kainatın zamanını ölçən kvarklar

Fizika sadəcə düstur deyil – kainatın dilidir.

Biz gündəlik həyatda saniyəölçənlə vaxtı ölçürük. Amma sual budur: Kainat özü zamanın keçdiyini haradan bilir? Ulduzlar necə yaşlanır? Niyə elementlər dəyişir? Bütün bu proseslərin içində, kainatın dərinliklərində kvarklarzərrəciklər görünməz bir saat kimi işləyir.


⏱️ Atom Nüvəsində Zamanın Axını

Atomlar sabit görünür. Lakin nüvənin içində protonlar və neytronlar dayanmadan kvarklardan ibarət "dalğalanan enerji" sahəsidir. Kvarklar daim güclü nüvə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlanır. Bu qüvvə kainatdakı ən güclü qüvvədir – və o, zamanla zərrəciklərin hansı formada sabit qalacağını müəyyən edir.


🌠 Kosmik Zaman Ölçüsü: Ulduzların Ömrü

Ulduzlar doğulur, yaşayır və ölür. Bu prosesləri nüvə reaksiyaları tənzimləyir. Yəni, bir ulduzun "zamanı" onun içindəki hidrogenin heliuma çevrilmə sürəti ilə ölçülür. Bu isə fizikanın universal saatıdır. Hansı ulduzun neçə milyard il yaşayacağını da bu "yanacaq sürəti" müəyyən edir.


🧬 Radioaktivlik – Təbiətin Taymeri

Zərrəciklər bəzən sabit qalmır və parçalanır. Bu prosesə radioaktiv çevrilmə deyilir. Məsələn, karbon-14 izotopu canlı orqanizmdə toplanır, sonra o orqanizm öldükdə tədricən çürüyür. Elə bu səbəbdən arxeoloqlar tarixi qalıqların yaşını karbon-14 metodu ilə ölçə bilir. Təbiətin saatı burda da işləyir – zərrəciklərin parçalanma ritmi dəqiqdəyişməzdir.


🧠 Zaman Fikri: İnsanla Kainat Arasında Körpü

Biz saatlara, təqvimlərə baxaraq zaman hissini anlayırıq. Amma  zaman maddənin daxilində axır. Kvarkların, zərrəciklərin və enerjinin davranışı zamanın özüdür. Bu o deməkdir ki, hər şeyin içində bir zaman hissi var – səssiz, görünməz, lakin daima hərəkətdə.


🧪 Sadə Təcrübə: Zamanın izlərini müşahidə et

Ev şəraitində radioaktivliyi müşahidə etmək mümkün olmasa da, aşağıdakı üsulla materiya içindəki dəyişimi zamanla izləyə bilərsən:

📌 Təcrübə: Bananın qabığını soy və otaq temperaturunda burax. Hər 3 saatdan bir fotosunu çək.
2 gündən sonra şəkilləri müqayisə et – qabarıqlıq, qəhvəyi ləkələr, yumşalma.

Bu dəyişikliklər molekulyar səviyyədə zamanın "işini" göstərir – termik hərəkət, kimyəvi reaksiya, mikroorqanizmlərin fəaliyyəti hamısı fizikanın zamanla işlədiyini sübut edir.

Nəticə

Kainatın saatı təkcə günəş və saat əqrəblərində deyil, atomun içində, ulduzun nüvəsində, bir meyvənin hüceyrəsində də işləyir. Fizika bu saatın mexanizmini bizə açır. Onu başa düşmək isə sadəcə elm deyil – bu, varlıq fəlsəfəsidir.




8 Temmuz 2025 Salı

Statik elektrik


⚡ Statik Elektrik: Gündəlik Həyatımızda Görünməyən Güc

Statik elektrik — adətən gündəlik həyatda diqqətimizdən yayınan, amma çox vacib fiziki hadisədir. Quru havada qalın paltar geyindikdən sonra metal qapıya toxunanda  yaranan kiçik cərəyan və işıq parıltısı statik elektrik yükünün ani boşalmasıdır. 

Statik elektrik nədir?

Statik elektrik — obyektlərin üzərində yığılmış və hərəkət etməyən elektrik yüküdür. Bu yük elektronların maddələr arasında sürtünmə və təmas nəticəsində köçməsi ilə yaranır. “Statik” sözü hərəkətsizliyi göstərir, yəni yüklər o anda hərəkət etmir.

Statik elektrik necə yaranır?

İki fərqli material bir-birinə sürtündükdə elektronlar bir materialdan digərinə keçir. Məsələn, yun və plastik sürtünəndə elektronlar yun paltardan plastikə keçə bilər. Elektronların toplanması obyektlərdə müsbət və mənfi yüklərin yaranmasına səbəb olur.

Elektrik yükünün boşalması

Yığılmış statik yük müəyyən həddə çatanda elektrik cərəyanı əmələ gəlir — bu, qısa müddətli parıltı və ya cızıltı şəklində hiss olunur. Məsələn, quru havada metal qapıya toxunanda yaranan “şimşək” bu yüklərin boşalmasıdır.

Gündəlik həyatda statik elektrik

Paltarlarda cızıltı və yapışma.

Kompüter və elektron cihazların həssaslığı.

Toz və kirin səthlərə yapışması.

Saçların quru havada bir-birindən uzaqlaşması.

Statik elektrikdən qorunma yolları

Havanı nəmləndirmək — rütubət yüklərin yığılmasını azaldır.

Antistatik sprey və materiallardan istifadə.

Metal obyektlərə toxunaraq yükləri boşaltmaq.






6 Temmuz 2025 Pazar

Zamanda səyahət-Elm, ehtimal və paradokslar



Zamanda Səyahət: Elm, Ehtimal və Paradokslar


🚀 Zamanda səyahət nə deməkdir?

Zamanda səyahət — insanın və ya obyektin keçmişə və ya gələcəyə fiziki şəkildə hərəkət etməsi anlayışıdır. Elm-fantastika filmlərində tez-tez rast gəlinən bu fikir əslində ciddi elmi müzakirələrin də mövzusudur. Lakin gəlin görək fizika baxımından bu nə dərəcədə mümkündür?


🧠 Fikrin elmi əsasları

1. Eynşteynin Nisbilik Nəzəriyyəsi 

Albert Eynşteynin 1905 və 1915-ci illərdə ortaya qoyduğu Xüsusi və Ümumi Nisbilik nəzəriyyələri göstərir ki:

  • Zaman nisbi anlayışdır.
  • Sürət artdıqca zaman daha yavaş axır.
  • Yəni bir raket işıq sürətinə yaxın hərəkət etsə, onun içindəki üçün zaman yavaşlayacaq, Yer üzündə isə normal davam edəcək. Bu, gələcəyə səyahət növüdür. Nəzəri olaraq mümkündür.

2. Əkizlər  paradoksu

Bir əkiz işıq sürətinə yaxın raketlə kosmosa getsə, geri qayıdanda Yerdə qalan əkizindən daha az yaşlanmış olar. Başqa cür desək sürətindən asılı olaraq hərəkət olan əkiz üçün 1 ay keçibsə, yerdə artıq 1 il keçir. Yəni o Yerə qayıdarkən 1 il gəlıcəyə getmiş olur. Qeyd edək ki bu fərq yalnız işıq sürətinə (300000 km/saniyə) çox yaxın sürətdə mümkündür.


🕳 Qara dəliklər və zaman

Qara dəliklər zaman-məkan toxumasını o qədər əyirlər ki, onların yaxınlığında zaman daha yavaş keçir. Bu, 2014-cü ildəki Interstellar filmində də əla təsvir olunmuşdu.
Elmi əsas: Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi.


🔄 Keçmişə səyahət mümkündürmü?

Məntiqi olaraq mümkün deyil

📍 Nənə paradoksu:

Keçmişə qayıdıb nənəni evlənməkdən çəkindirsən, onda sən özün heç doğulmazdın. 

Və ya keçmişə gedib fərz edək ki, hazırda yaşayan Paşinyan adlı birini o gənc ikən öldürmüsən, bəs o indi hıyatda necə yaşayır?

Yuxarıdakı iki misal göstərir ki, keçmişə uçuş məntiqi olaraq mümkün deyil.



💡 Zaman maşını mümkündürmü?

Tanınmış fizik Kip Thorne və başqaları qara dəliklər ilə zaman maşını modelləri təklif etsə də:

  • Hələlik praktiki reallaşdırması yoxdur.
  • Bəzi nəzəri modellər xəyal gücü üçün açıqdır, amma elm üçün hələ eksperimental baza çatışmır.

📽 Populyar mədəniyyətdə:

Zamanda səyahət çox film, kitab və seriallara mövzu olub:

Film/Serial Mövzu
Back to the Future Keçmişə gedib gələcəyin dəyişməsi
Interstellar Qravitasiya + zaman fərqi
Tenet Zamanın tərsinə axını
Dark (serial) Zaman döngələri və ailə paradoksları

📌 Nəticə

Zamanda səyahət hələlik tam mümkün olmasa da, fizikanın qanunlarına tam zidd deyil.

  • Gələcəyə səyahət – nəzəri və təcrübi əsaslıdır (nə qədər yavaş zaman olsa da).
  • Keçmişə səyahət – hələ çox mübahisəli və paradoksludur.

Amma bu mövzu təxəyyülü, fəlsəfəni və fizikanı birləşdirən nadir sahələrdən biridir.





Anti maddə-Kainatın tərs əkizi



☄️ Antimaddə: Kainatın Tərs əkizi


🧠 Antimaddə nədir?

Antimaddə — adi maddənin güzgüdəki əksi kimidir. Hər bir zərrəciyin bir antizərrəciyi mövcuddur:

  • Elektron ↔️ Pozitron (eyni kütlə, amma müsbət yüklü)
  • Proton ↔️ Antiproton (eyni kütlə, mənfi yüklü)
  • Neytron ↔️ Antineytron (neytral, amma daxili kvark quruluşu tərs)

Bu antizərrəciklər bir araya gəlib antimaddə atomlarını, yəni anti-atomları yarada bilər. Məsələn:

  • Antihidrogen — pozitron və antiprotondan ibarət.

💥 Maddə + Antimaddə = Enerji

Əgər antimaddə maddə ilə təmas etsə, ani şəkildə yox olurlarenerji yayılır. Bu prosesə anihilasiya deyilir.

Misal:
1 qram maddə + 1 qram antimaddə toqquşarsa, təxminən 180 teracoul (Tj) enerji hasil olur — bu, atom bombasından çox-çox güclü enerjidir!


🧪 Harada istifadə olunur?

1. Tibb sahəsində:
Pozitron Emissiya Tomoqrafiyası (PET) müayinə metodunda pozitronlar istifadə olunur. Bu metod xərçəng hüceyrələrinin erkən aşkarlanmasında vacib rol oynayır.

2. Elmi tədqiqatlarda:
CERN (Avropa Nüvə Tədqiqatları Mərkəzi) laboratoriyasında alimlər antihidrogen atomlarını yaradaraq onların davranışını öyrənirlər. Məqsəd: antimaddənin cazibə qüvvəsinə necə reaksiya verdiyini anlamaq (aşağı düşür, yoxsa "yuxarı qalxır"?).

3. Gələcəkdə enerji mənbəyi kimi:
Bir çox elmi-fantastik filmlərdə (məsələn, Star Trek) antimaddə kosmik gəmilərin yanacağı kimi göstərilir. Əslində bu ideya nəzəri cəhətdən doğrudur. Lakin problem ondadır ki, antimaddənin alınması çox çətindir və bahalıdır — təqribən 1 qram antimaddənin hazırlanması milyardlarla dollara başa gəlir.


❓ Antimaddə hara yox olub?

Əgər maddə və antimaddə Böyük Partlayışda eyni miqdarda yaranıbsa, nəyə görə kainat maddədən ibarətdir?

Bu sual fizikanın ən dərin sirrlərindən biridir. Alimlərin fikrincə:

  • Ya antimaddə kainatın uzaq bir hissəsində "öz kainatını" yaradıbdır.
  • Ya da asimmetriya səbəbilə maddə çox cüzi dərəcədə üstünlük qazanıb və bu, bugünkü kainatı formalaşdırıb.

🌌 Maraqlı faktlar:

  • NASA-nın Fermi teleskopu Yerin üst atmosferində antimaddə hissəcikləri qeydə alıb.
  • Bəzi ildırımlar zamanı qısamüddətli pozitronlar yaranır.
  • Antimaddə ilə bağlı ilk real nəzəriyyəni 1928-ci ildə Paul Dirac vermişdi.

🔚 Nəticə

Antimaddə həm elm, həm də fantastika üçün heyrətamiz mövzudur. O, həm müalicə üsulu, həm də gələcəyin enerji mənbəyi ola bilər. Amma ən əsası — o, bizə kainatın haradan gəldiyi və necə formalaşdığı barədə sualları cavablandırmaqda kömək edə bilər.



3 Temmuz 2025 Perşembe

Rənglərin fizikası


🌈  Rənglərin Fizikası

Gözlərimizlə gördüyümüz hər şeyin rəngli olduğunu düşünürük. Gölün maviliyi, ağacların yaşıllığı, göy qurşağının parıltısı... Amma əslində rənglər obyektiv olaraq mövcud deyil. Rəng — sadəcə beynimizin işıqla bağlı aldığı siqnalı emal etməsidir. Bu məqalədə rənglərin fiziki, fizioloji və psixoloji əsaslarını sadə dillə izah edəcəyik.

Rəng nədir?

Rəng — elektromaqnit spektrinin görünən hissəsindəki işıq dalğalarının dalğa uzunluğuna uyğun olaraq insan gözünün verdiyi reaksiyadır.

Rənglər və onun  dalğa uzunluğu (nm)

Bənövşəyi 380–450

Mavi 450–495

Yaşıl 495–570

Sarı 570–590

Narıncı 590–620

Qırmızı 620–750

Sadəcə bu dar aralıqdakı dalğalar bizim üçün “rəng”dir. Halbuki digər canlılar (məsələn, arılar və ilanlar) bizim görə bilmədiyimiz ultrabənövşəyi və infraqırmızı işıqları da görür.

Maddələrin rəngi haradan gəlir?

Bir cismin rəngi onun işığı udma və əks etdirmə xüsusiyyətlərindən asılıdır.

Məsələn: Biz yaşıl yarpağı ona görə yaşıl rəngdə görürük ki, o üzərinə düşən bütün işıqları  udur, yaşıl rəngə uyğun dalğanı isə isə əks etdirir.

Qara cisim bütün rəngləri udur – buna görə daha çox qızır.

Ağ cisim bütün rəngləri əks etdirir – buna görə sərin qalır.

Rənglər qarışanda nə baş verir?

İki növ rəng qarışması var:

🔹 Aditiv qarışma (işıqla):

Qırmızı + Yaşıl = Sarı

Qırmızı + Mavi = Bənövşəyi

Bütün rənglər birlikdə = Ağ

🔹 Subtraktiv qarışma (boya ilə):

Siyan + Sarı = Yaşıl

Siyan + Magenta = Bənövşəyi

Bütün boyalar birlikdə = Qara

Maraqlı Faktlar:

Göy qurşağında rənglər suda işığın sınması və dispersiyası nəticəsində yaranır.

“Rəng korluğu” – bəzi insanların konus hüceyrələri düzgün işləmədiyi üçün bəzi rəngləri seçə bilməməsi halıdır.

Mərcan riflərində bəzi balıqlar 4 və ya daha çox rəng reseptoru ilə daha geniş spektrdə rəng görə bilir.

Rənglər yalnız gözlərimizin və beynimizin işıqla oynadığı oyunun nəticəsidir. Yəni, sən göyü mavi görürsən, çünki beynin onu belə qəbul etməyə öyrəşib. Fizikada isə “rəng” yalnız bir dalğa uzunluğudur.







Kvant teleportasiyası



🧠 Kvant Teleportasiyası: Elm və Fantastikanın Kəsişdiyi Nöqtə

"Teleportasiya" dedikdə bir çoxumuzun ağlına fantastik filmlər gəlir. Amma fizikada bu anlayış tamamilə real və sübut edilmiş bir kvant fenomenidir. Əşyaları və ya insanları bir yerdən başqa yerə "maddə ilə birlikdə" ötürmək  mümkün olmasa da, kvant teleportasiyası məlumat ötürülməsi üçün inqilabi bir üsuldur.


Kvant Teleportasiya Nədir?

Kvant teleportasiya — bir kvant hissəciyinin tam kvant vəziyyətinin (informasiya olaraq) başqa bir hissəciyə ötürülməsi prosesidir. Burada fiziki obyektin özü daşınmır — yalnız onun kvant informasiyası yeni yerdə bərpa olunur.

Bu, Eynşteynin "spooky action at a distance" adlandırdığı, yəni məsafədən anında təsir edən kvant dolaşıqlığı ilə bağlıdır.


Necə İşi Görür? (Sadə izahla)

  1. İki foton dolaşıq vəziyyətdə yaradılır (A və B).
  2. Foton A sizin yanınızdadır, foton B isə uzaq bir laboratoriyada.
  3. İndi sizdə üçüncü bir foton var (foton C) — onun kvant vəziyyətini uzağa ötürmək istəyirsiniz.
  4. Siz foton C-ni və A-nı ölçürsünüz və nəticəni klassik şəkildə (internet, siqnal və s.) uzağa göndərirsiniz.
  5. O məlumat əsasında, uzaqdakı foton B öz vəziyyətini C-nin vəziyyətinə çevrilir.

Beləliklə, foton C-nin informasiyası B-yə “teleportasiya” edilir.


Harada İstifadə Oluna Bilər?




  • Kvant kompüterlər arasında məlumat ötürülməsi
  • Kvant internet: məlumat oğurlanması mümkünsüzdür
  • Sürətli və təhlükəsiz şəbəkələr
  • Gələcəkdə: şüur və yaddaşın ötürülməsi ilə bağlı ehtimallar

Maraqlı Faktlar

  • İlk kvant teleportasiyası 1997-ci ildə fotonlarla sübut edildi (Anton Zeilinger və komandası).
  • 2020-ci ildə ABŞ-da 44 km məsafəyə kvant teleportasiyası həyata keçirilib.
  • Çin alimləri yer ilə peyk arasında kvant dolaşıqlığı qurublar (1400 km məsafədə).

Nəticə

Kvant teleportasiyası hələlik "Star Trek" filmindəki kimi insanları işıq sürətilə ötürə bilmir. Amma informasiya dünyası üçün bu, inqilabdır. Gələcəkdə kvant rabitəsi, süni intellektlə birləşərək telepatiya səviyyəsində əlaqə vasitələrinə yol aça bilər.

İstifadə edilən mənbə:

https://cms.cern/news/spooky-action-distance-between-heaviest-particles



Qravitasiya dalğaları nədir?



🌀 Görünməyən Güc: Qravitasiya Dalğaları Nədir?

Fizika tarixində inqilab yaradan kəşflərdən biri – qravitasiya dalğaları – nəinki kainatın dərinliklərini araşdırmağa imkan verir, həm də Albert Eynşteynin 100 il əvvəlki nəzəriyyəsinin təsdiqi kimi elmin zəfərini göstərir.

💫 Qravitasiya dalğaları nədir?

Qravitasiya dalğaları – zaman və məkanın (spacetime) "dalğalanmasıdır". Onlar çox güclü kütlə hadisələri zamanı, məsələn, iki qara dəliyin toqquşması nəticəsində yaranır və işıq sürəti ilə bütün kainata yayılır.

Bu hadisəni dənizə atılan daşın yaratdığı dalğalara bənzətmək olar. Lakin bu "daşlar" – günəşdən dəfələrlə ağır göy cisimləridir.

📜 Tarixi arxa plan

1916-cı ildə A.Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi bu dalğaların varlığını nəzərdə tuturdu. Lakin o dövrün texnologiyası onların müşahidəsinə imkan vermirdi. Onlar çox zəifdir – bir qravitasiya dalğası Yerə çatanda, məsafələri sadəcə bir protonun diametrindən kiçik qədər dəyişə bilir!

🛰 İlk müşahidə – Elmdə bir dönüş

14 sentyabr 2015-ci ildə ABŞ-da yerləşən LIGO adlı observatoriya tarixdə ilk dəfə qravitasiya dalğalarını qeydə aldı. Bu dalğalar təxminən 1.3 milyard il əvvəl baş verən iki qara dəliyin birləşməsindən gəlmişdi.

Bu kəşf 2017-ci ildə Nobel Fizika Mükafatı ilə mükafatlandırıldı.

🔬 Nə üçün vacibdir?

Qravitasiya dalğaları astronomiyada tamamilə yeni bir “göz” açır. Əvvəllər kainatı yalnız elektromaqnit dalğaları – işıq, radio, rentgen şüaları ilə öyrənirdik. Qravitasiya dalğaları isə heç bir işıq yaymayan hadisələri – qara dəlik birləşmələrini, neytron ulduz toqquşmalarını – “eşitmək” imkanı verir.

Bu, kainatın “səssiz” və “görünməz” sirlərini açmaq üçün yeni bir çağın başlanğıcıdır.

🔄 Gələcəyin elmi: Qravitasiya astronomiyası

İndi isə elm adamları bu dalğaları müşahidə edə bilən daha həssas cihazlar qururlar. LISA (Laser Interferometer Space Antenna) adlı kosmik layihə, 2030-cu illərdə kainatın daha dərin nöqtələrindən gələn qravitasiya dalğalarını aşkar etməyi hədəfləyir.


📊 İşıq sürətini bilirik (təqribən 3*108m/san) günəş və yer arasındakı məsafənidə bilirik(149.598.000) o zaman belə bir nəticə çıxır.Günəş bir anda yox olsa biz onu təxminən 8 dəqiqəyə hiss edəcəyik yəni görməyəcəyik. Bəs günəş bir anda yoxa çıxsa biz onun cazibəsindən nə zaman çıxacağıq? Eynşteyinə qədər bunun o an olacağı düşünülürdü. Xüsusəndə Nyutonun cazibə(kütlə çəkim) qüvvəsini dəstəkləyənlər. Lakin Eynşteyn cazibə deyə bir qüvvənin olmadığını və bunun sadəcə kainat–zamanın əyilməsi olduğu fikrini irəli sürdü, beləki günəş bir anda yoxa çıxsa biz onun orbitindən 8 dəqiqə sonra ayrılacağıq.



Bu şəkildə günəşin və yer kürəsinin kainat-zamanı əydiyini görürük. Və Einşteinə görə bu əyrilər hərəkət zamanı dalğa yaradırdı. Yəni bütün kainat dalğalarla doludur.

Təbii ki, bu o zaman texnologiyası ilə müşahidə oluna bilmirdi və bu səbəbdəndə Einşteinin bu fikri sadəcə fikir olaraq qaldı…(qeyd edək ki, Einştein bu dalğaları necə ölçə biləcəyimizidə demişdi).

1970-ci illərdə bu dalğaların ölçülməsi fikri oraya atıldı və 1990-cı illərdə bir stansiyanın qurulmasına başlandı.2000-ci ildə ölçülməyə çalışıldı ancaq istifadə olunan cihazlar yetərincə həsas olmadığı üçün heç nə ölçülə bilmədi.Amma heç kim dünyaya gəlmiş ən dahi fizik olan Einşteinin səhv düşündüyünü deyə bilməzdi.2010-cu ilə qədər heç bir ölçüm aparılmadı. Və yenidən 2016-cı ildə daha dəqiq cihazlarla ölçümlər başlandı.

Belə ki, 1.3 milyard işıq ili uzaqlıqda olan iki qara dəliyin toqquşması ölçülməli idi. Toqquşma səbəbi isə enerjilərinin azalması idi. Enerjinin qorunması qanununa görə qara dəliklərin bir-birinə yaxınlaşma sürətidə getdikcə artırdı. Və ölçümlər başlandı:

Bir məsələnidə qeyd edək ki, toqquşan qara dəliklərin kütlələri günəşdən 36 və 29 dəfə böyük idi. Və yeni yaranan qara dəlik günəşdən 65 dəfə böyük olmalı idi lakin belə olmadı təxminən 62 dəfə böyük bir qara dəlik yarandı. Bəs yerdə qalan 3 günəş kütləsi necə? E=mc2 düsturunu yada salaq. Enerjinin olması üçün kütlə olmalıdır. Yəni yerdə qalan 3 günəş kütləsi enerjinin yəni dalğaların yaranmasına sərf olundu. Əslində bu nəticə bizə E=mc2 düsturununda doğru olduğunu isbat etdi.


1 Temmuz 2025 Salı

Akustik levitasiya

 Səs dalğaları ilə obyektlərin havada hərəkətiakustik levitasiya.


🔊 

Səs dalğaları əşyaları havada saxlaya bilərmi?




Əgər kimsə desə ki, “Musiqi ilə bir cismi havada saxlamaq olar”, çox güman inanmazsan. Amma akustik levitasiya adlı bir fiziki hadisə var ki, bu, məhz bunu mümkün edir. Və bu artıq yalnız laboratoriya effekti deyil — real texnologiyalara yol açır!


Akustik Levitasiya nədir?

Akustik levitasiya — çox güclü səs dalğaları ilə obyektlərin havada saxlanılması texnikasıdır. Bu zaman hava içində səs dalğalarının yaratdığı təzyiq düyünləri bir növ “görünməz əl” kimi çıxış edir və yüngül obyektləri (damlalar, toz hissəcikləri, hətta kiçik böcəklər) havada saxlaya bilir.


Necə işləyir?

  • Dinamiklər (səs mənbələri) qarşılıqlı yerləşdirilərək sabit səs dalğası sahəsi yaradılır.
  • Bu sahədə “düyün nöqtələri” meydana gəlir — yəni hava təzyiqinin dəyişmədiyi nöqtələr.
  • Obyektlər bu nöqtələrdə sanki “asılı qalır”.

Tətbiq sahələri

Akustik levitasiya artıq bir sıra elmi və texnoloji sahədə istifadə olunur:

  • Əczaçılıq sənayesində: Dərman hissəciklərinin birləşmədən hazırlanması üçün.
  • Təmiz mühitlərdə (nanosəviyyəli eksperimentlərdə): Maddəyə toxunmadan hərəkət etdirmək.
  • Kosmik texnologiya: Aşağı cazibə mühitlərində təcrübə aparmaq üçün.

Qeyd

2023-cü ildə Yaponiya və İsveçrəli alimlər 2D səs dalğaları sahəsində istənilən istiqamətdə obyektləri hərəkət etdirməyə nail oldular. Bu o deməkdir ki, akustik levitasiya təkcə sabit saxlama deyil, istiqamətlənmiş hərəkət məqsədi ilə də istifadə oluna bilər!

Səs — sadəcə eşitdiyimiz bir hadisə deyil. Əgər onu düzgün istifadə etsək, hətta havada əşyaları hərəkətə gətirə bilərik



3 Ocak 2025 Cuma

XƏBƏRDARLIQ

Salam. 
 azfizik.blogspot.com blogu artıq ödənişli fəaliyyət göstərir. İllik abunə haqqı 5 AZN. Ödəniş üçün hesab nömrəsi 5167513348847740 (ABB) Ödənişin qəbzinin şəklini və ya skrinini , qoşulduğunuz telefondakı ( və ya kompüterinizdəki) akountdakı e_poçt ünvanınızı 0503373932 vatsap nömrəsinə göndərin. 
Bir sutka ərzində göndərdiyiniz e-poçta blogdan istifadəyə icazə üçün dəvət göndəriləcək. Dəvəti qəbul etdikdən sonra blogdan istifadə edə biləcəksiz. Əks halda növbəti günlərdə bloga girişiniz bloklanacaqdır.

 Ödəniş etmiş istifadəçilərin təkrar ödəniş etməyinə ehtiyac yoxdur.

Ber qanunu və Koriolis təcili

Ber qanunu və ya cənub yarımkürəsində çayların sol sahilinin daha dik olma səbəbi. Ber qanunu — meridian istiqamətində axan böyük çayların Şimal yarımkürəsində sağ, Cənub yarımkürəsində isə sol sahilinin yuyulması səbəblərini izah edən müddəadır. 1857-ci ildə eston alimi Karl Ber həmin hadisənin Yerin öz oxu ətrafında fırlanmasından yaranan Koriolis təcilinin təsiri nəticəsində baş verdiyini göstərmişdir. Koriolis təcili ekvatorda sıfıra bərabərdir; ən böyük qiymətə qütblərdə çatır. Buna görə də Ber qanunu orta və yüksək enliklərdə daha aydın müşahidə olunur. Çay sahilləri axınların məcradan kənara çıxmasına mane olduğundan Ber qanununa müvafiq yuyulmaya məruz qalır. Nəticədə sağ sahillər adətən dik, sol sahillər isə yastı olur. Cənub yarımkürəsində sahillərin yuyulması prosesi bunun əksinədir. Qütblərə daha yaxın ərazidəki çaylarda Ber qanunu daha yaxşı müşahidə edilir. Lakin bizim ərazilərdədə bunu müşahidə edə bilərik. Çayların axdığı istiqamətə doğru qaldıqda sol sahilin daha dik, sağ tərəfdəki sahil isə nisbətən düzən olur. Yerin fırlanması hava kütlələrinin, həmçinin dəniz və okean axınlarının hərəkətinə də təsir göstərir.




30 Aralık 2024 Pazartesi

Zaman gecikməsi və əkizlər paradoksu

Zaman gecikməsi və əkizlər paradoksu

Fizikada zaman anlayışı uzun müddət sabit və dəyişməz qəbul edilirdi. Lakin Albert Eynşteynin Xüsusi Nisbilik Nəzəriyyəsi bu anlayışı tamamilə dəyişdi. Bu nəzəriyyə göstərir ki, zaman və məkan, sürət və cazibə qüvvəsi ilə əlaqəli olaraq dəyişə bilir. Zaman gecikməsi (time dilation) bu dəyişikliklərin ən təsirli nümunələrindən biridir. Bu fenomeni daha yaxından araşdıraq.
Zaman gecikməsi nədir?
Zaman gecikməsi, hərəkət edən bir müşahidəçi üçün zamanın yavaş axması anlamına gəlir. Bu hadisə, bir cismin sürəti işıq sürətinə yaxınlaşdıqca daha nəzərəçarpan olur. Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsində bu, Lorens çevrilmələri vasitəsilə riyazi olaraq təsvir edilir. Zamanın yavaşlaması, müşahidəçinin hərəkət vəziyyətinə bağlıdır və iki əsas faktordan asılıdır:
1. Sürət: Cisim nə qədər sürətli hərəkət edirsə, zaman bir o qədər yavaş axır.
2. Cazibə: Güclü cazibə sahələrində də zamanın yavaşlaması müşahidə edilir (bu ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə izah edilir).
Əkizlər paradoksu: 
Zaman gecikməsi fenomeninin ən məşhur nümunələrindən biri əkizlər paradoksudur. Bu düşüncə təcrübəsi belə izah edilir:
Əkizlərdən biri (A) Yerdə qalır.
Digəri (B) işıq sürətinə yaxın hərəkət edən kosmik gəmi ilə uzaq bir ulduza səyahət edir və geri qayıdır.


Nəticədə, B qayıtdıqda daha gənc olur. Bunun səbəbi kosmik gəmidə hərəkət edən  B üçün zamanın daha yavaş axmasıdır.
Məsələn, əgər B-nin sürəti  (işıq sürətinin 80%-i) olarsa, A üçün 10 il keçdikdə B üçün yalnız 6 il keçir. Bu, xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə görə zamanın sürətdən necə təsirləndiyini aydın şəkildə göstərir.
Nəzəri olaraq işıq sürəti ilə hərəkət edə bilsəydik bizim üçün zaman dayanmış olardı. Lakin fizika qanunlarına görə kütləyə malik olan zərrəcik heç zaman işıq sürəti ilə hərəkət edə bilmədiyi üçün zamanın dayanması da mümkün deyil.

22 Aralık 2024 Pazar

1 Ağustos 2024 Perşembe

İlğım

 İlğım (Miraj) 

İlğım optik illüziya deyil, atmosferin istiləşməsi səbəbindən baş verən real optik fenomendir.

 Yer Atmosferində baş verən bu optik hadisə ani, müxtəlif işıq axınlarının və havada olan temperatur qatlarının fəaliyyəti ilə yaranır. 

Məlumdur ki, işıq sıxlığı fərqli olan optik mühitlərin sərhədindən keçərkən istiqmətini dəyişərək sınır. İsti qum və ya asfaltın üstündə, yerin səthinə yaxın hava güclü bir şəkildə istilənir və genişlənir, beləliklə üfüqi şüa daha sıx soyuq təbəqələrə doğru əyilir. Havanın sıxlığı daha da aşağı düşdükcə şüa yenidən aşağıya doğru axır və bu zaman biz duman içində titrəyən qəribə konturlar - ilğımlar görürük. Bu hadisənin özəlliyi ondadır ki, real obyektlə onun səmada təzahürünü müşahidə etmək olur. Məsələn dənizdə üzən gəmini suyun üzərində deyil, havada asılı vəziyyətdə görürük. Qızmış asfalt yol üzərində ilğım hadisəsi yolun su ilə örtülməsi effektini yaradır.



İlğımlar alçaq, obyekt üzərində görünən, obyektin altında görünən, aldadıcı və yan olmaqla beş tipə bölünür.

Aşağı ilğım

redaktə

Bu tip ilğım düzən ərazilərdə yüksək temperaturda əsasən səhra şəraitində, yol üzərində müşahidə edilir. Mövcud olmayan bu qeyri maddi təsvir yer sətindən suyun buxarlanması fonunda yaranır.

Yuxarı ilğım

redaktə

Bu tip isə əsasən soyun səthə malik ərazilərdə müşahidə edilir. Yuxarıya qalxdıqca temperatur artırsa bu tipi müşahidə etmək mümkünləşir. Çox nadir hallarda müşahifə edilsə də, dəyişməz görünüşü ilə fərqlənirlər. Səbəb isə soyuq havanın ağırlığı səbəbindən səmaya qalxa, isti havanın isə yüngül olması səbəbindən aşağı enə bilməməsindəndir.

Yuxarı ilğım əsasən qütblərdə daimi temperatur şəraitində görünür. Qrenlandiya və İslandiyada daha tez-tez müşahidə edilir. Qrenlandiyanın mövcudluğu İslandlar üçün bu hadisənin sayəsində məlum olmuşdur. İslandlar bu hadisəni hillingar olaraq adlandırırlar

Yuxarı ilğım hadisəsi çox maraqlı effekt yarada bilir. İlk dəfə rəsmi sənədlərdə 1596-ci ildə Villem Barensin rəhbərlik etdiyi gəmi Şimal dəniz yolunu tapmaq məqsədi ilə ilə etdiyi ekspedisiya zamanı Şimal Torpağı arxipelaqı yaxınlığında buzlar arasında sıxılaraq qalır. Ekipaj Qütb gecələrinin bitməsini gözləməli olur. Ancaq günəş qütb gecələrinin bitməsinə iki həftə qalmış görünür. XX əsrdə bu hadisə «Yeni torpaq effekti» adlandırılır.

Yan ilğım

redaktə

Yan ilğım kifayət qədər günəş tərəfindən qızdırılmış divarın fonunda yaranır. Hətta qalanın düz beton divarının dalğavari şəkildə əksi yarana bilir. Əsasən isti günlərdə istənilən pridmedim yan ilğımı yarana bilər

Fata-Morqana

redaktə

İlğımın nadir tipidir. Bu hadisə Fata Morqana olaraq adlandırılır. Atmorferdə baş verən hadisə, müxtəlif tip ilğımların bir yerdə cəmlənməsidir. Bu zaman uzaqda olan obyektlər çoxlu sayda və müxtəlif istiqamətdə dalğavari görünüşü fonunda görsənir.

Bu hadisə əsasən atmosferin aşağı qatlarında temperatur fərqindən formalaşır.

Aldadıcı ilğım

redaktə

Dağlarda nadir hallarda müşahidə edilən hadisədir. Yaxın məsafədən öz əksini dalğvari şəkildə müşahidə etmək olar. Bu hadisə havada asılı vəziyyətdə olan su buxarlarının sayəsində müşahidə edilir.


11 Temmuz 2024 Perşembe

Qütb parıltısı

 Qütb parıltısı

Günəşin fəaliyyəti nəticəsində kosmosa atılan külli miqdarda yüksək enerjili elektron və ionların Yerin maqnit sahəsinə daxil olması nəticəsində Qütb parıltısı yaranır. Yeri


n maqnit sahəsinə daxil olan elektronlar Lorens qüvvəsinin (F=qvBsinx) təsiri nəticəsində qütblərə doğru hərəkət edir və qütb oblastlarında toplanır. Qütblərə toplanan belə yüklərin təsirindən hava atomları ionlaşır və “həyəcanlanır”. Bunun nəticəsində də qütb parıltısı əmələ gəlir.

Günəş küləyinin (Günəşdən püskürülən elementar zərrəciklər) maqnit sahəsinin təsiri ilə Yer atmosferi Günəş istiqamətində 10 Yer radiusu qədər sıxılır, əks istiqamətdə isə onlarca yer radiusu qədər uzanır. Günəşdən püskürülən  hissəciklərinin bir hissəsini Yerin maqnit sahəsi saxlayır və nəticədə Yerin radiasiya qurşaqları yaranır. Küləyin intensivliyinin artması maqnit fırtınalarına qütb parıltısına səbəb olur.


Günəşdən püskürülən bu hissəciklərin tərkibində helium və digər elementlər var. Qütb parıltısı və ya Aurora qütb bölgəsində görünən, dünyanın maqnit sahəsi ilə Günəşdən gələn yüklü zərrəciklərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gələn təbii işıqlardır. Şimaldakına Aurora Borealis, Cənubda formalaşana isə Aurora Australis adı verilib. Aurora sözü Roma şəfəq tanrısının adından gəlir. Borealis isə 1621-ci ildə Pierre Gassendi tərəfindən Yunanıstanın şimal küləyinə verilən addır. 60-72 dərəcə  şimal və cənub paralelləri arasında görünür. Görünmə ehtimalı şimal maqnit qütbünə yaxınlaşdıqca artır. Uzaqdan şimal qütbünü yaşılımtıl bir parlaq işığa boyayır. 


Yaşıl rəng Auroraların ən məşhur rəngidir. Çox yüksəklərdə olan Auroralar qırmızı və çəhrayı da ola bilir. Atmosferin 100 ilə 1000 km aralığında meydana gəlir və atmosfer boyunca 1000-lərlə km üfüqi uzunluğa sahib ola bilir. Əsas mənbəyi Yer kürəsindən keçən Günəş fırtınaları və Günəş küləyi kimi plazmalardır (ionlaşmış qazlar).


Auroraların rəngli olmasının səbəbi nədir?

Atmosferimiz əsasən oksigen və azot atomlarından ibarətdir. Günəşdən gələn yüklənmiş hissəciklərin toqquşacağı atom və molekullara görə, auroralda fərqli rənglər müşahidə edilir. Eyni zamanda, hündürlük auroraların rənginin dəyişməsinə səbəb olur. Oksigen atomundan əmələ gələn enerji miqdarından asılı olaraq 240 km qədər yaşıl, bundan hündür də qırmızı rəngdə olur. Azot atomuna görə isə 90 km yüksəkliyə qədər mavi, bundan hündür isə qırmızı işıq müşahidə edilir.

Auroralar yalnız Yer kürəsində deyil  Günəş sistemində yer alan bir çox planetdə aşkar edilmişdir. Həm Yupiter, həm də Saturn, Dünyadan daha güclü maqnit sahələrinə sahibdirlər və iki böyük radiasiya kəməri də Habl Kosmos Teleskopu tərəfindən və iki planetdə açıq aydın görünür. Uran və Neptunda da auroralar müşahidə edilir.