İlğım

 İlğım (Miraj) 

İlğım optik illüziya deyil, atmosferin istiləşməsi səbəbindən baş verən real optik fenomendir.

 Yer Atmosferində baş verən bu optik hadisə ani, müxtəlif işıq axınlarının və havada olan temperatur qatlarının fəaliyyəti ilə yaranır. 

Məlumdur ki, işıq sıxlığı fərqli olan optik mühitlərin sərhədindən keçərkən istiqmətini dəyişərək sınır. İsti qum və ya asfaltın üstündə, yerin səthinə yaxın hava güclü bir şəkildə istilənir və genişlənir, beləliklə üfüqi şüa daha sıx soyuq təbəqələrə doğru əyilir. Havanın sıxlığı daha da aşağı düşdükcə şüa yenidən aşağıya doğru axır və bu zaman biz duman içində titrəyən qəribə konturlar - ilğımlar görürük. Bu hadisənin özəlliyi ondadır ki, real obyektlə onun səmada təzahürünü müşahidə etmək olur. Məsələn dənizdə üzən gəmini suyun üzərində deyil, havada asılı vəziyyətdə görürük. Qızmış asfalt yol üzərində ilğım hadisəsi yolun su ilə örtülməsi effektini yaradır.

İlğımlar alçaq, obyekt üzərində görünən, obyektin altında görünən, aldadıcı və yan olmaqla beş tipə bölünür.

Aşağı ilğım

redaktə

Bu tip ilğım düzən ərazilərdə yüksək temperaturda əsasən səhra şəraitində, yol üzərində müşahidə edilir. Mövcud olmayan bu qeyri maddi təsvir yer sətindən suyun buxarlanması fonunda yaranır.

Yuxarı ilğım

redaktə

Bu tip isə əsasən soyun səthə malik ərazilərdə müşahidə edilir. Yuxarıya qalxdıqca temperatur artırsa bu tipi müşahidə etmək mümkünləşir. Çox nadir hallarda müşahifə edilsə də, dəyişməz görünüşü ilə fərqlənirlər. Səbəb isə soyuq havanın ağırlığı səbəbindən səmaya qalxa, isti havanın isə yüngül olması səbəbindən aşağı enə bilməməsindəndir.

Yuxarı ilğım əsasən qütblərdə daimi temperatur şəraitində görünür. Qrenlandiya və İslandiyada daha tez-tez müşahidə edilir. Qrenlandiyanın mövcudluğu İslandlar üçün bu hadisənin sayəsində məlum olmuşdur. İslandlar bu hadisəni hillingar olaraq adlandırırlar

Yuxarı ilğım hadisəsi çox maraqlı effekt yarada bilir. İlk dəfə rəsmi sənədlərdə 1596-ci ildə Villem Barensin rəhbərlik etdiyi gəmi Şimal dəniz yolunu tapmaq məqsədi ilə ilə etdiyi ekspedisiya zamanı Şimal Torpağı arxipelaqı yaxınlığında buzlar arasında sıxılaraq qalır. Ekipaj Qütb gecələrinin bitməsini gözləməli olur. Ancaq günəş qütb gecələrinin bitməsinə iki həftə qalmış görünür. XX əsrdə bu hadisə «Yeni torpaq effekti» adlandırılır.

Yan ilğım

redaktə

Yan ilğım kifayət qədər günəş tərəfindən qızdırılmış divarın fonunda yaranır. Hətta qalanın düz beton divarının dalğavari şəkildə əksi yarana bilir. Əsasən isti günlərdə istənilən pridmedim yan ilğımı yarana bilər

Fata-Morqana

redaktə

İlğımın nadir tipidir. Bu hadisə Fata Morqana olaraq adlandırılır. Atmorferdə baş verən hadisə, müxtəlif tip ilğımların bir yerdə cəmlənməsidir. Bu zaman uzaqda olan obyektlər çoxlu sayda və müxtəlif istiqamətdə dalğavari görünüşü fonunda görsənir.

Bu hadisə əsasən atmosferin aşağı qatlarında temperatur fərqindən formalaşır.

Aldadıcı ilğım

redaktə

Dağlarda nadir hallarda müşahidə edilən hadisədir. Yaxın məsafədən öz əksini dalğvari şəkildə müşahidə etmək olar. Bu hadisə havada asılı vəziyyətdə olan su buxarlarının sayəsində müşahidə edilir.

Qütb parıltısı

 Qütb parıltısı

Günəşin fəaliyyəti nəticəsində kosmosa atılan külli miqdarda yüksək enerjili elektron və ionların Yerin maqnit sahəsinə daxil olması nəticəsində Qütb parıltısı yaranır. Yeri

n maqnit sahəsinə daxil olan elektronlar Lorens qüvvəsinin (F=qvBsinx) təsiri nəticəsində qütblərə doğru hərəkət edir və qütb oblastlarında toplanır. Qütblərə toplanan belə yüklərin təsirindən hava atomları ionlaşır və “həyəcanlanır”. Bunun nəticəsində də qütb parıltısı əmələ gəlir.

Günəş küləyinin (Günəşdən püskürülən elementar zərrəciklər) maqnit sahəsinin təsiri ilə Yer atmosferi Günəş istiqamətində 10 Yer radiusu qədər sıxılır, əks istiqamətdə isə onlarca yer radiusu qədər uzanır. Günəşdən püskürülən  hissəciklərinin bir hissəsini Yerin maqnit sahəsi saxlayır və nəticədə Yerin radiasiya qurşaqları yaranır. Küləyin intensivliyinin artması maqnit fırtınalarına qütb parıltısına səbəb olur.

Günəşdən püskürülən bu hissəciklərin tərkibində helium və digər elementlər var. Qütb parıltısı və ya Aurora qütb bölgəsində görünən, dünyanın maqnit sahəsi ilə Günəşdən gələn yüklü zərrəciklərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gələn təbii işıqlardır. Şimaldakına Aurora Borealis, Cənubda formalaşana isə Aurora Australis adı verilib. Aurora sözü Roma şəfəq tanrısının adından gəlir. Borealis isə 1621-ci ildə Pierre Gassendi tərəfindən Yunanıstanın şimal küləyinə verilən addır. 60-72 dərəcə  şimal və cənub paralelləri arasında görünür. Görünmə ehtimalı şimal maqnit qütbünə yaxınlaşdıqca artır. Uzaqdan şimal qütbünü yaşılımtıl bir parlaq işığa boyayır. 

Yaşıl rəng Auroraların ən məşhur rəngidir. Çox yüksəklərdə olan Auroralar qırmızı və çəhrayı da ola bilir. Atmosferin 100 ilə 1000 km aralığında meydana gəlir və atmosfer boyunca 1000-lərlə km üfüqi uzunluğa sahib ola bilir. Əsas mənbəyi Yer kürəsindən keçən Günəş fırtınaları və Günəş küləyi kimi plazmalardır (ionlaşmış qazlar).

Auroraların rəngli olmasının səbəbi nədir?

Atmosferimiz əsasən oksigen və azot atomlarından ibarətdir. Günəşdən gələn yüklənmiş hissəciklərin toqquşacağı atom və molekullara görə, auroralda fərqli rənglər müşahidə edilir. Eyni zamanda, hündürlük auroraların rənginin dəyişməsinə səbəb olur. Oksigen atomundan əmələ gələn enerji miqdarından asılı olaraq 240 km qədər yaşıl, bundan hündür də qırmızı rəngdə olur. Azot atomuna görə isə 90 km yüksəkliyə qədər mavi, bundan hündür isə qırmızı işıq müşahidə edilir.

Auroralar yalnız Yer kürəsində deyil  Günəş sistemində yer alan bir çox planetdə aşkar edilmişdir. Həm Yupiter, həm də Saturn, Dünyadan daha güclü maqnit sahələrinə sahibdirlər və iki böyük radiasiya kəməri də Habl Kosmos Teleskopu tərəfindən və iki planetdə açıq aydın görünür. Uran və Neptunda da auroralar müşahidə edilir. 

Mpemba effekti

 Mpemba effekti və ya isti suyun soyuq suya nisbətən daha tez donması

 Mpemba effekti – isti suyun soyuq sudan daha tez donması 1963-cü ildə tanzaniyalı şagird Erasto Mpemba tərəfindən kəşf edilmişdir. 

1963-cü ildə tanzaniyalı şagird Erasto Mpemba və bacısı dondurma hazırlamaq üçün qaynar süddə şəkəri həll etdilər. Əslində, Erasto soyuducuya qaynar südü qoymadan əvvəl gözləməli idi, ancaq tələsdi və Erastonun qaynar südü digərindən daha tez dondu.

Erasto müəlliminə baş verənləri izah etdi, lakin müəllimi ona inanmadı. Öz maraqlarından imtina etməyən Erasto təcrübələrini davam etdirdi. Fizika mövzusunda bir konfrans üçün məktəbi ziyarət edən professora "Nə üçün 35 °C və 100 °C su olan eyni qablardan isti su olan qab daha tez dondu?" deyə sual verdi. Fizika professoru Denis Ozborn ilk olaraq sualı anlamadı və Erastodan sualı təkrarlamasını istədi. Erasto təcrübəsini professora danışdı. Ozborn da bir sınaq etməyi qəbul etdi.

Denis Ozborn Dar əs Salam Universitetinə qayıtdıqdan sonra, gənc bir texnikdən ona bu mövzuda bir təcrübə etməsini istədi. Texnik isti suyun soyuqdan əvvəl donduğunu təsdiqlədi. İsti suyun donması ilə təəccüblənən texnik, təcrübəni dəfələrlə təkrarladı və eyni nəticəyə gəldi.

Təkrarlanan eksperimentlər Erasto Mpembanı haqlı çıxardı. Və Erasto ilə Ozborn bir məqalə yayımladı. Bu məqalənin yayımlanmasından bəri isti suyun donması Mpemba effekti kimi anılır.

İsti suyun soyuq suya nisbətən daha tez donmasının səbəbləri haqqında bir çox fikirlər olsada bunun dəqiq cavabı tam olaraq izah edilməmiş qalır.

 Bəs siz necə düşünürsünüz?

Gündəlik həyatımızda ildırım enerjisindən istifadə edə bilərikmi?

 Gündəlik həyatımızda ildırım enerjisindən istifadə edə bilərikmi? 

İldırım — buludların içərisində və ya buludlarla yer səthi arasında elektrik boşalmalarının baş verdiyi atmosfer hadisəsi olub şimşək çaxması ilə müşayiət olunur. 

Yer kürəsinin atmosferində hər saniyədə orta hesabla 100  ildırım olur və onların daşıdığı enerji  planetimizin səthinə ötürülür.

Kənardan ildırım tam potensial enerji mənbəyi kimi görünür. Bu o deməkdir ki, o, iqlim şəraitinə görə tamamilə bərpa olunan, sərfəli və dünyanın bəzi yerlərində hazır enerji mənbəyidir. Bu nöqtədə, bu qədər enerji əldə etmək və onu saxlamaq fikri olduqca cəlbedici görünür.

 İldırımın gücü 100 meqavoltdan çoxdur. Bu gücün miqyası həqiqətən də valehedicidir və bu təbiət hadisəsini istifadə edilə bilən enerjiyə çevirmək hər bir alimin arzusudur. Stratosferlə yer arasında davamlı elektrostatik sahə var. Bir növ kondansator funksiyasını yerinə yetirən bu qarşılıqlı təsir zaman zaman istehsal etdiyi enerjini boşaltmaq məcburiyyətindədir. Bunu ya buludlar arasında, ya da yerlə bulud arasında şimşək şəklində edirlər. Buludlar arasında yaranan bu enerji boşalmalarını günümüz texnologiyası ilə istifadə etməyimiz mümkün deyil. Ona görə də bu enerji boşalmalarından faydalanmaq üçün yerlə bulud arasındakı qarşılıqlı təsirdən faydalanmaq lazımdır. Lakin bu, çox çətin məsələdir.  İldırım enerjisindən istifadənin digər çətinliyi onun hara düşəcəyinin dəqiq koordinatlarının bilinməməsidir. Bundan əlavə, ildırımın nə vaxt və harada vuracağını müəyyən edə biləcək heç bir hesablama metodu yoxdur. Lakin su roketləri və ya metal simli çərpələnglərdən istifadə etməklə yaxınlıqda ehtimal olunan ildırımları lazımi nöqtəyə yönəltmək mümkün ola bilər.

Buna görə də, saxlama üçün quracağımız elektrik stansiyasının neçə funksiyanı yerinə yetirəcəyi həqiqətən də təsadüfdən asılıdır.  Ancaq bu mərhələni keçsək və ildırımın harada vuracağını dəqiq müəyyən edə biləcəyimizi düşünsək belə, problemimiz olacaq:

 Əgər buludların yüklərini hələ yükləmə mərhələsində ikən təsbit edə bilsəydik və xəritələmə sistemi ilə yerlərini dəqiq müəyyən edə bilsəydik, çox böyük bir şimşək qülləsinə ehtiyacımız olardı və bu qüllədəki  ildırım çubuğundan axan enerjini tam enerji ilə istifadə edə bilərik.  Yaradılan enerji çox böyük olduğu üçün qurduğumuz stansiyada saxlama materiallarında ani gərginlik 10 mikro saniyədə 10 meqa volt olacaq və indiki materialların buna tab gətirməsi mümkün deyil.

İldırım çaxması qısamüddətli  "partlayışlarla" olur. Bu adətən bir neçə millisaniyə çəkir. Başqa sözlə desək, ildırım harasa düşəndə ​​o qədər tez baş verir ki, onun daşıdığı enerjinin böyük hissəsi istilik və işıq kimi itir. Güclü və böyük bir ildırımın ətrafındakı hava çox qısa bir an üçün 54 min dərəcə Selsiyə qədər qıza bilər. Əlbəttə ki, bu cür istiləşmə yalnız böyük miqdarda enerji istifadə etməklə mümkündür. Beləliklə, ildırım enerjisinin qalanını saxlaya bilsək belə, səylərimizin bəhrəsini almaq üçün kifayət qədər enerji əldə etmək mümkün olmayacaq.

Elm adamları ildırımın saxlanması üzərində işləməyə davam edir və ildırımı Fransada istehsal olunan basketbol meydançası ölçüsündə bir kondansatordə saxlamağa çalışıblar. Amma nəticə belə oldu ki, kondansator yararsız hala düşüb.

Bəlkə gələcəkdə  bir gün ildırım enerjisindən istifadə etmək reallığa çevrilə bilər. Məsələn XX əsrdə ixtira olunan texnologiyalara XlX əsrdə yaşayan insan gözü ilə baxılsaydı bu texnologiyalar bir xəyal kimi görünərdi.  Bəlkə bir gün bunun da mümkünsüz olduğunu bilməyən biri tapılar və  üzərində çalışıraq  mümkünsüzü reallığa çevirər.

Seyran Əliyev

Sianometr

 Sianometr

Sianometr 18-ci əsrdə səmanın maviliyini ölçmək üçün hazırlanmış bir cihazdır. Bu sadə cihaz 1789-cu ildə isveçrəli fizik Horace-Benedict de Saussure və alman təbiətşünası Alexander Von Humboldt tərəfindən icad edilmişdir. 

Sianometrin tarixi səyahətinə başlamazdan əvvəl günəş işığı ilə səmanın rəngi arasındakı əlaqəni nəzərdən keçirək. Yerə ağ olaraq əks olunan, lakin əslində çoxlu rənglər ehtiva edən günəş işığı atmosferə çatdıqda çoxlu hissəciklərlə toqquşaraq səpələnir. Səpilmə miqdarı işığın dalğa uzunluğu ilə müəyyən edilir. Dalğa uzunluğu qısaldıqca səpilmə miqdarı da artır. Günəş səmada ən yüksək nöqtəyə çatdıqda, günəşdən gələn qısa dalğalı mavi işıq uzun dalğalı rənglərdən daha çox səpələnir. Beləliklə, yerdən baxanda göy mavi görünür.

Alpinizimə marağı olan Saussure

dağa qalxma zamanı səmanın mavilik dərəcələrini nömrələmək üçün  mavinin müxtəlif çalarlarına boyanmış kağız parçalarından istifadə edirdi. Beləliklə, o, səmanın rənginin hər tonunu müxtəlif rəqəmlərlə təsvir etmişdir. Bu rəqəmlərə əsaslanaraq o, 1790-cı ildə siyanometrin ilk versiyasını hazırlayıb. Saussure və  Humboldt təcrübələrində  53 xananın hər birində mavinin ardıcıl tonları olan dairəvi massivlərdən istifadə edərək siyanometrəni ixtira etdilər.

Sianometrədən bu gün dünyanın hava çirkliliyi xəritəsini hazrılamaq üçün də istifadə edilir.

Bu gün Yer Günəşdən ən uzaq məsafədə yerləşəcək

 Bu gün Yer Günəşdən ən uzaq məsafədə yerləşəcək

Yer Günəş ətrafında çevrə üzrə deyil, elleps üzrə hərəkət edir. Buna görədə Yerlə Günəş arasında məsafə dəyişkəndir və orta qiymət olaraq təqribən 150 milyon kilometrdir.

Yerin Günəşdən ən uzaq nöqtəsi Afeli, ən yaxın nöqtəsi isə Periheli adlanır.

Bu gün (06.07.2023) maraqlı bir astronomik hadisə müşahidə ediləcək. Yer öz orbitinin Günəşdən ən uzaq nöqtəsi olan afellidən keçəcək.

Panetimiz iyulun 6-da afeliyə çatacaq. Bu anda Yer Günəşdən 152 094 000 kilometr məsafədə olacaq.

Bu gün 2023-cü ildə Günəşin ən kiçik diskini, cəmi 31 dəqiqə 31 saniyə qövsünü müşahidə etmək mümkün olacaq. Afelidə Yer Günəşdən təxminən 152 milyon kilometr uzaqda olacaq ki, bu da orbitin Günəşə ən yaxın nöqtəsi olan perihellidən 5 milyon kilometr uzaqdadır.

 Bəzən insanlar yay fəslində Yerin Günəşə daha yaxın olduğunu, qışda isə uzaq olduğunu düşünürlərki, bu yanlışdır. Əslində bu tam əksinədir. Günəşin Yeri qızdırması məsafədən daha çox şüalarının düşmə bucağından asılıdır. 

İnsanlar arasında yayılmış daha bir yanlış fikir var ki, Günəş ilə Yer arasındakı məsafə bir neçə metr də  uzaq olacağı təqdirdə Yerin donacağını və ya yaxın olacağı təqdirdə Yerdə  istədən hər şeyin əriyəcəyi fikri də yanlışdır. Qeyd etdiyimiz kimi Yerin qış duruşu ilə yay duruşu arasındakı məsagələr fərqı 5 milyon kilometrdir. Bu qədər məsafə fərqi Yerdə yay və qışdakı tempraturlar fərqi qədər dəyişiklik yaradır ki, bunun da əsas səbəbi

Günəş şüalarının düşmə bucağının dəyişməsidir.

Afelli və Periheli arasındakı günəş diskinin ölçüsündə fərq olduqca nəzərə çarpır. Ancaq bu dəyişiklik yarım il ərzində rəvan şəkildə baş verir, buna görə də insan gözü bu fərqi çətinliklə hiss edir. Disk ölçüsündə nisbi dəyişiklik yalnız 3 faiz olacaq.

"Afeli" sözü yunan mənşəlidir (yunanca "apo" - uzaq və "helios" - Günəş sözlərindəndir) və hərfi mənada "Günəşdən uzaqda" deməkdir. Afeli Günəş sistemindəki bir planetin orbitində günəşdən ən uzaq olan nöqtədir.

Seyran Əliyev

Ulduzun rənginin onun temperaturu ilə əlaqəsi varmı?

 Ulduzun rənginin onun temperaturu ilə əlaqəsi varmı?

Cavab belədir: Görünən spektrdə bənövşəyi rəngdən qırmızı rəngə keçdikcə ulduzların temperaturu azalır.

Ulduzun rəngi birbaşa onun temperaturu ilə bağlıdır. Ulduz nə qədər isti olsa, bir o qədər mavi görünür. Temperatur azaldıqca ulduz mavidən sarıya və nəhayət qırmızıya dəyişir. Bu rəng dəyişikliyinə ulduzun atmosferindəki müxtəlif qaz növləri səbəb olur. Temperatur azaldıqca hidrogen qazı qırmızımtıl, helium isə sarımtıl rəng verir. Daha isti ulduzlar mavi görünür, çünki onlar soyuq ulduzlardan daha çox hidrogen və helium ehtiva edirlər.

Ulduzun rəngi birbaşa onun temperaturu ilə bağlıdır. Ulduz nə qədər isti olsa, rəngi də bir o qədər mavi olur, çünki mavi işıq digər rənglərdən daha enerjilidir. Ulduz soyuduqca rəng sarıya çevrilir və nəticədə qırmızı olur. Bunun səbəbi qırmızı işığın bütün görünən işığın ən aşağı enerjisinə sahib olmasıdır. Beləliklə, daha soyuq ulduzlar mavi işıqdan daha çox qırmızı işıq saçır. Bu səbəbdən ulduzlar gecə səmasında daha qırmızı görünür, çünki onlar bizdən daha uzaqdadırlar və xeyli soyumuşlar.

Ulduzun rəngi birbaşa onun temperaturu ilə bağlıdır. Ulduzlar istiləşdikcə görünən spektrdə rəngini qırmızıdan maviyə dəyişirlər. Bunun səbəbi, ulduzlar daha çox qızdıqca, mavi görünən qısa dalğalı şüalanma şəklində daha çox enerji yayırlar. Ulduzlar soyuduqda qırmızı görünən uzun dalğa uzunluğunda radiasiya yayırlar. Bu o deməkdir ki, daha isti ulduzlar daha mavi, soyuq ulduzlar isə daha qırmızıdır.

Bütün statistik məlumatlar əsasında XX yüzilliyin 5–13-cü illərində danimarkalı astrofizik Hersşprunq və amerikalı astrofizik Ressel ulduzların işıqlığı ilə onların spektral sinifləri arasında maraqlı əlaqə olduğunu müəyyən etmişlər. Bu aslılıq "spektr-işıqlıq" diaqramı, yaxud Hersşprunq-Ressel (H.-P.) diaqramı adlanır. Hersşprunq diaqramda baş ardıcıllıq və ondan altda cırtdan ulduzları yerləşdirmiş, Ressel isə sonra üstdəki ulduzları diaqrama əlavə etmişdir.